+0 بگندیم
کمال‌الدین بهزاد، صنعت آسمانی‌نینگ سۉنمس یولدوزی
کمال الدین بهزاد (۱۴۵۵-۱۵۳۵)
ماوراانهر و خراسان‌ده ۱۵عصرده‌گی رنسانی (اویغانیش دوری) وکیللریدن بیری، نوایی نینگ شاگردی، «شرق رافائلی »، اولوغ مصور و میناتور‌ساز کمال‌الدین بهزاد دیر.
نه فقط مسلمان شرقی خلقلری، بلکه بوتون دنیا خلقلری صنعتی تاریخیده سېزیلرلی ایز قالدیرگن، اونینگ ترقیاتیگه اۉزی‌نینگ بره‌که‌لی حصه‌سینی قۉشگن زبردست مصور کمال‌الدین بهزاد ۱۴۵۵ ییلده هراتده کمبغل هنرمند عایله‌سیده دنیاگه کېلگن. بهزاد آته-آنه‌دن جوده اېرته اجرلدی. اونی باله‌لیگیده هرات‌نینگ مشهور مصوری امیر روح الله(میره‌ک نقاش) اۉز تربیه‌سیگه آلیب، توتینگن آته‌سی بۉلدی و کمال‌الدین‌گه توز- نان بېریب، کٍییم – باش بیلن تأمینلب، هر تامانلمه علملی قیلیب وایه‌گه یېتکیزدی. یاش کمال‌الدین میره‌ک نقاش تربیه‌سیده، اونینگ هراتدهگی نگارستانیده (صنعت اکادمیسیده) نقاشلیک و میناتور‌سازلیک هنری‌نینگ سِر-اسرارلرینی اۉرگنه‌دی.
بهزادنینگ بویوک مصور، نقاش و میناتور‌ساز بۉلیب یېتیشووی نینگ مهم عامللریدن بیری، بو اونینگ ۱۵ عصر نینگ ایکّینچی یرمیده مشهور شاعر علیشېر نوایی‌نینگ نظریگه توشیب، بدیعی، غایوی و اېستېتیک جهتدن اولوغ متفکر و حامی دعاسیدن بهره‌مند بۉلگنلیگیده دیر.
نوایی و بهزاد. ت.سعدلله‌یف پُرترېتی (نقاشلیگی)
صنعت و نفاستگه اشتیاقی نهایتده کوچلی بۉلگن بهزاد غایتده محنت‌سېورلیگی، زحمتکشلیگی، اۉتکیر عقل – ذکاوتی طفیلی استعدادی کوندن – کونگه آرتیب باره‌دی و تېز آره‌ده هراتده مشهور مصور بۉلیب تنیله‌دی. علیشېر نوایی‌نینگ مکتبداشی و دۉستی، پادشاه سلطان‌حسین بایقرا بهزادنی اۉزحضوریگه یعنی سراییگه جلب قیله‌دی، اونگه سرایدن مخصوص جای اجره‌تیب، ایجادی ایشلر بیلن شغللنیشی اوچون برچه شرایطلرنی مهیا قیلیب بېره‌دی. ۱۴۸۷ ییلده اېسه بهزاد سلطان‌حسین بایقرانینگ شخصی فرمانی بیلن هراتدهگی سلطنت کتابخانه‌سیگه باشلیق اېتیب تعیینلنه‌دی.
۱۵ عصر آخیرلریگه کېلیب هراتدهگی تېموریلر سلطنتی اوج آلیب باره‌یاتگن تاج- تخت اوچون اۉز ارا جنگ – جدللر طفیلی استه – سېکین یېمیریله باشلیدی. بو دورگه کېلیب بهزادنینگ هراتدهگی اېنگ سېویملی حامیسی مولانا عبدالرحمن جامی (۱۴۹۲ ییلده)، سۉنگ استاذی علیشېر نوایی(۱۵۰۱ ییلده) بیر- بیریدن کېین عالمدن اۉته‌دیلر. ۱۵۰۶ ییلده هراتدهگی تېموریلر سلاله‌سی‌نینگ سۉنگّی قدرتلی وکیلی سلطان‌حسین بایقرا وفات اېته‌دی. شوندن کېین شهزاده‌لر هرات سلطنتینی هلاکت یاقه‌سیگه آلیب کېله‌دیلر. ۱۵۰۷ ییلده کۉچمنچی اۉزبېک قبیله‌لری‌نینگ خانی شیبانی‌خان (شای‌بېک‌خان) هرات تختینی آسانلیک ایله اشغال اېته‌دی. بونده‌ی بې ایاو تۉقنشولر، تاج – تخت اوچون اوزلوکسیز قانلی اوریشلر شرایطیده هم کمال‌الدین بهزاد هراتده قالیب، اۉزی نینگ ایجادی فعالیتینی دوام اېتتیره‌دی. بهزاد اوچ ییلچه هراتده شیبانی‌خان سلطنتیگه قره‌شلی سرایده ایش آلیب باررکن، بهزاد صنعتی آلدیده لال قالگن شیبانی‌خان اونینگ ایجادی ایشلریگه تۉسقینلیک قیلمیدی، عکسینچه، بو اولوغ میناتور‌سازگه ایشلشی اوچون قولی شرایط یره‌تیب بېره‌دی. بهزاد شیبانی‌خان‌نینگ تصویرینی عینِ اۉشه ییللری چیزگن بۉلیشی کېره‌ک.
۱۵۱۰ -ییلده شَیبانی‌لر لشکری بیلن ایران‌ده‌گی کوچه‌ییب باره‌یاتگن صفویلر سلطنتی لشکری اۉرته‌سیده مرو یانیده‌گی طاهرآباد دېگن جایده شدّتلی جنگ بۉله‌دی. جنگ میدانیده شیبانی‌خان قۉشینلری تار-مار اېتیله‌دی. شونده‌ی قیلیب، ۱۵۱۰ ییلده هرات صفویلرقره‌ماغیگه اۉته‌دی.
شاه اسماعیل صفوی ۱۵۱۲ ییلده هراتدهگی بیر نېچه استعدادلی صنعتکارلرنی سلطنت پایتختی تبریزگه آلیب کېته‌دی. هراتدن تبریزگه آلیب کېتیلگنلر آره‌سیده زبردست صنعتکار کمال‌الدین بهزاد و اونینگ بیر گروه استعدادلی شاگردلری هم بار اېدی. بو پیتگه کېلیب بهزاد و اونینگ هراتدهگی مصورلیک مکتبی‌نینگ داوروغی بوتون شرققه ترقلگن اېدی. بهزادنینگ صنعتینی یوکسک قدرله‌گن شاه اسماعیل صفوی هم نقکرشگه ایجاد قیلماق اوچون تبریزده برچه ضرور شرایطلرنی یره‌تیب بېره‌دی.
بهزاد و اونینگ شاگردلری تبریزده اۉزلری‌نینگ ایجادی ایشلرینی ثمره‌لی روشده دوام اېتدیره‌دیلر. بهزاد تبریزده هراتدن کېینگی نفیس تصویری صنعت (میناتور‌سازلیک) نینگ ینه بیر اولکن مکتبینی یره‌ته‌دی. اۉشه پیتلرده تبریزده، عموماً ایران صنعتیده هم ایچکی سیاسی احوال یخشی اېمس اېدی. عثمانلی تورک سلطانی سلیم پاشّه ایران‌گه کېتمه-کېت تهدید سالیب تورردی. ۱۵۱۴ ییلده ایران و تورک قۉشینلری اۉرته‌سیده تبریز یقینیده‌گی چالداران دېگن کېنگ تېکیسلیقده قتّیق و دهشتلی جنگ بۉلیب، بو جنگده صفویلر سلطنتی مغلوبیتگه اوچره‌یدی. شاه اسماعیل صفوی جنگ میدانیدن قاچیب، زۉرغه قوتولیب قاله‌دی. بیر ییلچه تبریز تورکلر قره‌ماغیده بۉله‌دی.
کمال الدین بهزاد (۱۴۵۵-۱۵۳۵)
بهزادنینگ شۉرلیک باشیگه ینه آغیر مصیبتلر توشه‌دی. تبریزده‌گی اېنگ اعتبارلی صنعتکار بۉلگنلیگی اوچون بهزادنی، باشقه بیر اتاقلی خطاط شاه‌‌محمود نیشابورینی تورکلر اۉز یورتیگه اۉلجه قیلیب آلیب کېتمسلیکلری اوچون پادشاه امریگه بناءً، تبریز اطرافیده‌گی بیر غارگه مجبوراً یه‌شیریب قۉیه‌دیلر. ایرانده نشر اېتیلگن «سرامه‌دنی هنر» اثریده یازیلگنیدېک، اۉز سراییده‌گی خزینه‌لر ایچیده‌گی اېنگ نادر و نایاب گوهر (بهزاد) نینگ تورکلر قۉلیگه توشیب قالمسلیگی اوچون ایشانچلی جای (بیر اولکن غار)گه یشیریب کېتگن شاه اسماعیل صفوی جنگدن یېنگیلیب چیققچ، اۉز ملازملریدن بیریگه بېرگن ایلک سواللری قوییده‌گیلردن عبارت بۉلگن: «بهزاد قله‌ی؟ اونینگ جانی امانمی؟ اونی، خدای نخواسته تورکلر آلیب کېتمه‌دیمی؟»
۱۵۱۲-۱۵۲۲ ییللر بهزاد حیاتیده آغیر و مصیبتلی ییللر بۉلدی. بو ییللر آره‌سیده گاه – گاهی آنه یورتی هراتگه هم باریب کېلیب تورگن. ۱۵۲۲ ییلده شاه اسماعیل صفوی مخصوص فرمان چیقریب، بهزادنی تبریزده‌گی سلطنت کتابخانه‌سیگه باشلیق اېتیب تعیینله‌یدی. ۱۵۲۴ ییلده شاه اسماعیل صفوی وفات اېتیب، اونینگ اۉرنینی اۉغلی یاش شهزاده تخمسپ اېگه‌لیدی.
۱۵۳۷ ییلده (هجری ۹۴۲) کېکسه‌ییب قالگن بهزاد هراتده سویوکلی جیینی و شاگردی رستم علینینگ اۉلیم تۉشگیده یاتگنلیگیدن خبردار بۉلیب، اونی کۉرماق اوچون آنه شهری هراتگه آتلنه‌دی. لېکن او رستم علی دیداریگه یېتیشه آلمه‌یدی. بهزاد هراتگه یېتیب کېلگونچه او عالمدن اۉتگن بۉله‌دی. بونده‌ی جُدالیقدن قتّیق قیغورگن، کېکسه موی‌سفید بهزادنینگ اۉزی هم آغیر خسته‌لنیب، ۱۵۳۷ ییلده هراتده عالمدن اۉته‌دی. اونی هم هرات اهالیسی چوقور اضطراب ایله، زۉر ماتم آستیده شهر یانیده‌گی کۉه مختار تاغی یان بغریگه، جیینی و شاگردی رستم علینینگ قبری یانیگه دفن قیله‌دیلر.
امیر دۉست هاشیمی دېگن شاعر کمال‌الدین بهزادنینگ وفات اېتگن ییلینی بیان اېتیب، زۉر قیغو وغم-غصه ایله شعری تاریخ بیتیب، منه بونده‌ی قید اېتگن:
وحیدالعصر بهزاد آن که چون او
ز بطن مادرِ ایام کمزاد،
قضا چون صورتِ عمره‌ش بپرداخت
اجل خاکِ وجودش داد بر باد.
زِ من صورتگری تاریخ پرسید،
بدو گفتم جواب از جانِ ناشاد:
«اگر خواهی که تاریخش بدانی،
نظر افگن به «خاکِ قبری بهزاد».
(مضمونی: اۉز عصری‌نینگ یگانه‌سی بۉلگن بهزاد شونده‌ی بویوک، بې نظیر ذاتکی، اونده‌ی کیشیلر آنه‌دن جوده کم توغیله‌دی. قضا (اۉلیم) اونینگ عمریگه خاتمه بېردی، اجل اونینگ تبرک تنه توپراغینی یېلگه تاپشیردی. بو صورتلر بهزاد وفاتی نینگ تاریخینی (ییلینی) مېندن سۉره‌دی. اونگه غم-غصه بیلن شونده‌ی جواب بېردیم: «بهزادنینگ وفات اېتگن ییلینی بیلماقچی بۉلسنگ، «خاک قبری بهزاد» جمله‌سیدن ابجد حسابی هجری ۹۴۲-ییل چیقه‌دی. بو ییل مېلادی حسابده ۱۵۳۷ ییلگه تۉغری کېله‌دی.)
دېمک، کمال‌الدین بهزاد اوزاق و سېر محصول حیات یۉلینی باسیب اۉتدی. حسین بایقرا، شیبانی‌خان، شاه اسماعیل صفوی، شاه تخمسپ صفویلر حکمرانلیک قیلگن تورلی-تومن، بیر-بیریگه بغایت ضدیتلی تۉرت سلطنتنی کۉردی، تېموریلر سلاله‌سی پایتختی هراتده و صفویلر پایتختی تبریزده یشب، اۉز دوری‌نینگ برچه عذاب-عقوبتلرینی اۉز کۉزی بیلن کۉریب مشاهده قیلدی، اۉز اطرافینی اۉره‌ب تورگن اجتماعی بارلیقدن آلگن اۉته بای و رنگ به رنگ تأثراتلرینی، ایچکی کېچینمه‌لرینی، لطیف و نازک کیفیتلرینی اۉزی‌نینگ سېر محصول و گۉزل ایجادیده زۉر مهارت همده کوچلی ذوق و اشتیاق بیلن تصویرله‌دی.
کمال الدین بهزاد (۱۴۵۵-۱۵۳۵)
بهزاد میناتور صنعتی تاریخیده مخصوص مکتب «بهزاد مکتبینی» یره‌تدی. او رئال حیات حادثه‌لری و طبیعتنی تصویرلش اسلوبی، بۉیاقلردن فایده‌لنیش واسطه‌لری، رسمگه آلینه‌یاتگن واقعه‌لرنی نازک چیزیقلرده افاده‌لش یۉللری، انسان کیفیتی و حرکتینی عکس اېتتیره بیلیشده‌گی اوسته‌لیگی، رسم کمپوزیتسیه‌سی‌نینگ کېنگلیگی و تورلی-تومن حادثه‌لرنی قمرب آله‌بیلیشی، عجایب اېستېتیک ذوق اویغاتیشی بیلن میناتور صنعتینی ینگی باسقیچگه کۉتردی، اونینگ تاریخیده ینگی دور یره‌تدی. بهزاد میناتور‌لری اونینگ تیریکلیگیده و اینیقسه، اوندن سۉنگ مسلمان شرقیده و غربده هم بو صنعت‌نینگ اېنگ عالی یوتوغی دېب تن آلیندی همده اېنگ قیمتلی صنعت اثرلری صفتیده مشهور بۉلیب کېتدی.
بهزاد ایجادی و میراثینی اۉرگنووچی متخصصلر فکریچه، اونینگ حاضرگچه معلوم بۉلگن اثرلری تخمیناً اۉتّیزته رسم و رسملر تورکومیدن عبارت، اولردن اېنگ مشهورلری قوییده‌گیلردیر:
- شرف الدین علی یزدی نینگ «ظفرنامه»سیگه ایشلنگن مینیاتور‌لر..
- حسین بایقرانینگ مجلسلری تصویرلنگن مرقع ده‌گی ۴۰ دن آرتیق گۉزل میناتور‌لر.
- عبدالرحمن جامی‌نینگ «سلامان و ابسال» اثریگه ایشلنگن رسملر.
- امیر خسرو دهلو‌ی‌نینگ «خمسه»سیگه ایشلنگن ۳۳ ته عجایب میناتور.
- سعدی‌نینگ «بوستان» اثریگه ایشلنگن گۉزل رسملر.
- نظامی گنجوی‌نینگ «خمسه» اثریگه چیزیلگن نایاب و بې‌نظیر میناتور‌لر.
- عبدالله هاتیفی‌نینگ «تېمورنامه» اثریگه چیزیلگن رسملر.
- سعدی‌نینگ «گُلستان» اثریگه ایشلنگن نفیس میناتور‌لر.
- عبدالرحمن جامی تصویری.
- حسین بایقرا تصویری.
- شیبانی‌خان تصویری.
- شاه تخمسپ تصویری.
- شاعر عبدالله خاتیفی تصویری.
- تویه‌لر جنگی.
- رقص درویش (درویشلر رقصی).
- سمرقندده مدرسه قوریلیشی وهکذالر.
بهزاد اۉته سخی و مهربان استاد صفتیده جوده کۉپ اتاقلی میناتور‌ساز، مصور و نقاشلرنی تربیه‌لب وایه‌گه یېتکزدی..
۱۵-۱۶ اوندن سۉنگّی عصرلرده کمال‌الدین بهزاد شاگردلرینی هراتده، تبریزده، بخاراده، سمرقندده، شېرازده، اصفهان‌ده، استانبول‌ده، هندوستان‌ده، شونینگدېک، اولکن شرق‌نینگ باشقه جوده کۉپلب شهرلریده اوچره‌تیش ممکن اېدی. سلطان محمد قاسیم علی چهره‌کوشای، درویش محمد، استاد محمدی، مظفرعلی، یوسف ملا، رستم علی، شیخزاده خراسانی، شاه مظفر، میر سعید علی، محمود موزه‌خیب، عبدالله کبی اۉندن زیاد اتاقلی مصورلر بهزاد مکتبینی، اونینگ اسلوبینی اۉز زمانه‌لری تقاضالریگه بناءً زۉر موفقیت بیلن دوام اېتتیرگنلر.
بهزاد مکتبی‌نینگ حاضرگی زمانده‌گی دوامچیلرینی افغانستان‌ده (استادمحمدسعید مشعل)، ایرانده (کریم طاهرزاده بهزاد)، اۉزبېکستان‌ده (مرحوم استاد چینگیز اهمراو) و باشقه شرق اۉلکه‌لریده هم کۉریش ممکن. حاضرده شرق و اروپا مملکتلریده صنعت، رسّامچیلیک تاریخینی اۉرگنیشده میناتور چیزیش تاریخی، خصوصاً، بهزاد میناتور مکتبی علیحده اۉرگنیله‌دی و تدقیق اېتیله‌دی همده مخصوص مکتبلرده اۉقیتیله‌دی.
بهزادنینگ مصورلیک مهارتی و مکتبی تېموریلر دوری مدنیتی تاریخیگه بغیشلنگن برچه تدقیقاتلرده اۉز دوری صنعتی‌نینگ عجایب یوتوغی صفتیده علیحده تأکیدلب اۉتیله‌دی.
بهزاد نه فقط شرق خلقلری مصورچیلیگی تاریخیده، بلکه جهان رسم صنعتی تاریخیده اۉچمس ایز قالدیرگن، اۉزی‌نینگ عجایب و قیمت بها میناتور دردانه‌‌لری بیلن بوتون دنیا مدنیتی تاریخیده سلماقلی ا‌ۉرین آلگن بویوک و زبردست صنعتکاردیر.
فیل. ف.د. آ. عثمان اوف
الفبا اۉگیرووچی: ز. س
قایناق:
