یونسکو گئنل قورولو ۱۹۹۹ - ینجی ایلینده ۲۱ فئورال گونونو  " اولوسلار آراسی آنــادیــلی گــونو " اولاراق قبول ائتدی. بو گون ایلک اولاراق ۲۰۰۰- ینجی ایلیندن بو یانا دونیا چاپیندا قوتلانماغا باشلانیب .دونیانین ان قایدالی دیللرینین اوچونجوسو ساییلان آنادیلیمیز تورکجه،دونیانین ان چوخ قونوشولان اون دیلیندن بیریدیر.اوروپادا ایسه  قونشولان ایکینجی بؤیوک دیل ساییلیر.بو مناسیبته گؤره آنادیلینه حصر اولان شعرلرین توپلوسو حاضیرلانماقدادیر . سئویملی اوخوجولار اؤز شئعرلرینی یاخود سئودیکلری باشقا شاعیرلریمیزین شئعرلرینی بو مجموعه یه آرتیرا بیلرلر.

کرکوک جیناس بایاتیلاری

  گؤزل آلما،  

  گؤزل گول، گؤزل آلما. 

  آلیرسان بیر اصیل آل 

  بد اصیل گؤزل آلما. 

  دولاندی گون، 

  دؤندو گون، دولاندی گون. 

  من سنه دالدالاندیم 

  سنه ده دولاندی گون. 

  پاشا علی‌اوغلو     

           آذربایجان دیلینی ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینده یایماغا، دؤولت دیلی سوییّه‌سینه قالدیرماغا چالیشان شاه ایسماییل خطایی‌دن سونرا دا صفویلر دؤولتینده تورک دیلی ان یوکسک دایره‌لرده اؤز نوفوذونو کیفایت قدر ساخلامیشدی. دوغرودور، آردی-آراسی کسیلمه‌ین عوثمانلی-صفوی حربی توققوشمالاری نتیجه‌سینده آذربایجان اون یئددینجی عصرده صفویلر دؤولتی‌نین سیاسی-ایقتیصادی مرکزی رولونو ایتیرمیش، پایتاخت شاه تهماسیبین (1524-1576) دؤورونده تبریزدن قزوینه، بیرینجی شاه عباس (1587-1629) دؤورونده ایسه، قزویندن ایصفاهانا کؤچورولموشدو. بونا باخمایاراق، آذربایجان تورکجه‌سی تبریزده و قزوینده اولدوغو کیمی، ایصفاهاندا دا سارایین و قوشونون ایشلک دیلی اولاراق قالیردی.

 
شنگول، شونگول، منگول
میکاییل مشفیق
   

  بیری وارمیش، بیری یوخموش،  
  مظلوملارین دردی چوخموش.  
  ساققالی بیر کئچی وارمیش،  
  گزدیگی یئر قایالارمیش.  
  داغدان-داغا آتلاناراق،  
  هر زحمته قاتلاناراق  
  یاشارمیش اؤز امگیله،  
  باشقاسی نین کؤمگیله  
  دولانماقدان اوتانارمیش،  
  اونون اوچ یاوروسو وارمیش:  
  بیری شنگول، بیری شونگول،  
  بیری ده بالاجا منگول. 

آذربایجان خالق ناغیلی:  

شنگولوم، شونگولوم، منگولوم

 بیری وارمیش، بیری یوخموش، بیر کئچی وارمیش. کئچی‌نین اوچ بالاسی وارمیش. بیری‌نین آدی شنگولوم، بیری‌نین آدی شونگولوم، او بیری‌نین ده آدی منگولوم. 

  بو کئچی هر گون گئدیب مئشه ده و چؤلده اوتلایار، گئری قاییداندا بوینوزوندا اوت، آغزیندا سو، دؤشلرینده سود گتیررمیش. آستانادا دایانیب قاپینی دؤیرمیش، شنگولوم، شونگولوم، منگولوم آتیلا-آتیلا، دینگیلده‌یه-دینگیلده‌یه قاپی‌نین دالینا گلیب سوروشارمیش: 

  -کیمدیر؟ 

  کئچی ده جاواب وئررمیش: 

  -شنگولوم، شونگولوم، منگولوم! 

  آچین قاپینی، من گلیم! 

  آغزیمدا سو گتیرمیشم، 

  دؤشومده سود گتیرمیشم، 

  بوینوموزدا اوت گتیرمیشم. 

آخیسقا تورکلری‌نین  لطیفه‌لری 

 کؤچورن: عباس ائلچین   

        آخیسقا تورکلری‌‌نین ان بؤیوک خوشبختلیگی اوندادیر کی، طالعیین آجیلاری اونلارین گولوشونو و حیات عشقینی اریده بیلمه‌میشدیر. خالقی‌‌نین فاجیعه‌سینی اؤز فاجیعه‌سی کیمی دویان هر بیر تورکون دردینه درمان، روحونا تپر مودریک خالق گولوشو، دوزلو شاکالار، یئرئننوک(yerennük) اولموشدور. خالق گوله-گوله هئچ ده اؤز دردینی اونوتمامیشدیر. خئیر! - گولوش میلّی روحو، خالق روحونو سینماغا، قیریلماغا قویمامیش، دوشمنلره جاواب اولموشدور. خالق اؤز گولوشو ایله سانکی بؤیوک اوغلو عؤمر فایق نئعمانزاده‌‌نین دئدیکلرینی بیر داها سؤیله میشدیر: «خئیر، عزیزیم، خئیر! ایشیق دایره‌‌میز سؤنمه‌یه مایل اولسا دا، آرخایین اولونوز، سؤنمه‌یه‌جکدیر. بلکه گئتدیکجه بؤیویه‌جک، او قدر بؤیویه‌جک کی، تا بابالاریمیزین کئچمه‌مه‌لری اوچون چکیلن چین سدّینی ده کئچه‌جکدیر» (عؤ. ف. نئعمانزاده. اثرلری. باکی، 1983، س. 95). 

              تورکلرین میفولوژی اثرلری، افسانه، داستان، مانی، تورکولری ایله برابر، نصرالدین، قایا عمی، بئچ، کودیان حاقیندا چوخلو مزه‌‌لی روایتلری ده وار. اونلاردان بعضیلیرینی سیزه تقدیم ائدیریک. 

تاریخین سیررینی آچان توپونیملر- برگوشاد

کؤچورن: عباس ائلچین

  کؤکو تورک طایفالاری‌‌نین آدیندان... 

    آذربایجان تاریخی‌‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده توپونیملرین خوصوصی اؤنمی وار. بئله توپونیملردن بیری ده موختلیف رایون و بؤلگه‌لرده راست گلینن برگوشاد/bərgüşad‍/ توپونیمیدیر. بو توپونیم بیر سیرا سببلردن هله عالیملر طرفیندن تام اؤیره‌نیلمه‌میشدیر. فاکتلار گؤستریر کی، برگوشاد سؤزو ادبیاتا 15. عصردن معلومدور. عالیملرین ایره‌لی سوردویو اساس وئرسییالارا گؤره، برگوشاد تورک طایفاسینا منسوب بیر آددیر. عئینی زاماندا، 19. عصرین 50-جی ایللرینه عایید ادبیاتدا ایندیکی ناخچیوان اراضیسینده برگوشاد آدلی تورک‌دیللی طایفانین آدی چکیلیر.  

    بوندان باشقا، 16. عصره عایید منبعلرده ایسه گؤستریلیر کی، برگوشاد سؤزو قیزیلباش طایفالاری‌‌نین آدیندان آلینمیشدیر و برگوشاد زوناسی ایله باغلیدیر. اورتا عصرلرده برگوشاد ایندیکی آراز چایینا تؤکولن هَکَری چایی ایله برگوشاد چایی آراسینداکی اراضینی احاطه ائتمیش، بورادا واختیله برگوشاد آدلی کند اولموش، سونرالار اونلار کؤچری مالدارلیغین اینکیشافی ایله علاقه دار اولاراق کور-آراز اووالیغینا، او جومله‌دن، اوجار رایونونا گئدیب چیخمیشلار.

گیزلی معبد / Gizli Mâbed 

عؤمر سئیف‌الدین

کچن کون توقادلیانده سرمد بکا کنج بر فرنک تقدیم ایتدى. صوربوندن آرقاداشمش! قومرال، چینى ماوى کوزلو، کوزه ل، نارین، نازک بر چوجوق! آزغین بر "شرق" مفتونى! ایلک لافى بو اولدى:

- عزیزم، سز کندیکزى بیلمیورسکز. آوروپایى بر شى ظن ایده رک کندى کوزه للکلریکزى کوره میور، کندى اسرارلریکزى یاشامیورسکز...

بردنبره حقلى مى، حقسز مى اولدیغنى کسدیره مدیکم بو توبیخه کولومسه دم:

- یاشامادیغمزى، کوره مدیکمزى نه بیلیورسکز؟..

- بونى کوزمله کوردم، دییه جوشدى. اوچ کیجه در سرمدک أونده یم. هرشى آلافرانغه: یمک صالونى، یاتاق اوداسى، قاریسنک، قارده شلرینک کیینیشلرى، حرکتلرى، حتى ذهنیتلرى، تلقیلرى بیله هپ آوروپاکارى! آه نره ده لوتینک تورکیاسى؟..

آبیلای خان، قازاخیستانین آزادلیق و موستقیل‌لیک سیموولو

کؤچورن: عباس ائلچین

      آبیلای خان (قازاخجا: (Абылай хан - اورتا ژوزون خانی ، قازاخیستانین آزادلیق و موستقیل‌لیک سیموولو (1711-1781) . اصل آدی ابیلمنصور (Әбілмансұр) اولان و سونرالار باباسی نین آدی ایله آبیلای خان کیمی تانینان بو بؤیوک و جسور اینسان 1711-جی (1713) ایلده او دؤورون مشهور خانی کورکئم والی سولطانین عاییله‌سینده آنادان اولوب. اوشاق ایکن جسورلوغو و دؤیوشکن‌لیگی ایله سئچیلن ابیلمنصور درحال اطرافینداکیلارین دیقتینی جلب ائتمیشدی. اوغلونون جسورلوغونو گؤرن آتاسی اونون حاقیندا فخرله:  " اونون گؤزلرینده قورخو یوخدور. او، اؤلوموندن قورخمور، اوندان یاخشی سرکرده چیخاجاق " ،-دئمیشدی. 

      هله گنج ایکن آبیلای هم ده مودریک بیر اینسان تاثیری باغیشلاییردی و او ان چتین وضعیتلردن بئله چیخیش یولو تاپا بیلیردی. اونا گؤره ده اونا  " آررواخ "  (اجدادلارین روحو) لقبینی وئرمیشدیلر. 

 کیتابی - دده قورقود داستانیندا اوغوز تورکلری‌‌نین مسکونلاشدیغی اراضیلر 

نورلان عباس‌اوو

کؤچورن: عباس ائلچین

     " کیتابی-دده قورقود "  آذربایجان تورکلری‌‌نین قدیم و ائرکن اورتا عصرلر تاریخینی آراشدیرماق باخیمیندان عوضسیز بیر تاریخی منبعدیر. داستاندا دده قورقود سؤیلمه‌لری خالقین یاراتدیغی و یاشاتدیغی تاریخدیر. بو قییمتلی مأخذده کی  تاریخی فاکتلار، حادیثه  و پروسئسلرله تانیش اولدوقجا، ائپوسدا اوغوز تورکلری‌‌نین تاریخی جوغرافییاسی، ائلجه ده ایجتیماعی-سیاسی قورولوشو حاقیندا گئنیش بیلگیلرین اولدوغونون شاهیدی اولوروق. 

      ائپوسدا اوغوزلارین دؤورو دوغولدوقلاری گوندن قوجالانادک، معیشت حیاتیندان دوغما تورپاغین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزیه‌دک ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینه سیرایت ائدن  " ایگیدلر عصری "  کیمی "  تصویر ائدیلیر. 

      تورکولوقلارین، او جومله دن آذربایجان عالیملری‌‌نین بؤیوک اکثریتی  " کیتابی-دده قورقود "-و، باشلیجا اولاراق، خالق ادبیاتی نومونه‌سی کیمی آراشدیرمیشلار.بعضی ایستیثنالار نظره آلینمازسا، ایندی‌‌نین اؤزونده ده تدقیقاتلار، اساسن، بو یؤنومده داوام ائدیر، بیرطرفلی آپاریلیر. چوخ تأسوف کی، بو قییمتلی آبیده بیر تاریخی منبع کیمی، آذربایجانین، عومومیلیکده، تورک تاریخی‌‌نین قایناغی کیمی هله دریندن، سیستئملی شکیلده آراشدیریلماییب. طبیعی کی، تاریخ علمینده بو منبع‌‌نین یاراندیغی تاریخی شراییط و تاریخی مکان باره‌ده ده توتارلی بیر آراشدیرما گرکدیر، آیدینلیق یاراتماق لازیمدیر. بونونلا بئله، خاطیرلادیلان یازیلی آبیده‌نی ورقله‌دیکجه، اوغوز تورکلری‌‌نین ایجتیماعی-سیاسی قورولوشو و تاریخی جوغرافییاسی‌‌نین تام منظره‌سینی یاراتماق مومکون اولور. 

سونونجو قازاخ خانی کئنئساری قاسیم اوغلونون شرفلی اؤلومو

علی شامیل  

   روس ایشغالچیلارینا قارشی ساواشدا شهید اولموش سون قازاخ خانی کئنئساری حاقیندا چوخ آز یازیلیب، یازیلانلارین دا بؤیوک بیر قیسمی یانلیشلیقلاردان عیبارتدیر. بونون دا اساس سببی تاریخچیلرین بؤیوک قیسمی‌نین حاکیم سییاستین - گوجلونون طرفینی توتوب سوسماسی، حقیقتی دانماسی اولوب. سووئتلر زامانیندا روس چارلاری‌نین یئریتدیگی سییاست، اونلارین ایداره‌ائتمه اوصوللاری تنقید ائدیلسه ده ایشغال آلتینا دوشموش خالقلارین اوغوللاری‌نین قهرمانلیق تاریخینه کؤلگه سالینیب. بو سببدن ده کئنئساری قاسیم‌اوغلو لازیمینجا تانیدیلماییب.  

     آبلای خانین نسلیندن اولان قاسیم خانین 1802-جی ایلده دوغولان اوغلونا کئنئساری آدی وئریلیب. لاکین سونرالار اونون آدی و سوی‌آدی قایناقلاردا کینئ ساری سولطان، کئنئساری قاسیم‌اوو کیمی یازیلیب. کئنئساری دوغولاندا گوندن-گونه گوجلنن روسییا آرتیق قازاخلاری اؤز تاثیری آلتینا سالمیشدی. روسییا کاروان یوللاری‌نین اوزرینده تیکدیگی قالالار، بو قالالاردا ساخلادیغی عسگری بیرلیکلر واسیطه‌سیله تیجارتدن الده ائدیلن گلیردن خراج توپلاییردی.