پروفسور  یوسوف گدیكلی 

      بوگون تورك دونیاسی نین اؤنونده مؤوجود اولان فورصت لر، بیر تورك بیرلیگی نین ووجودا گلمه سی اوچون ان اویغون فورصت لردیر. چونكو ایندییه دك تورك دونیاسی میللی بیرلیك حیسسی یؤنوندن هیچ بو قدر بیر و برابر اولمامیشدی. تاریخین بیزه سوندوغو بو فورصتی  ان یاخشی شكیلده دگرلندیرمك زورونداییق، یوخسا یارین چوخ گئج اولابیلر. 

      بللی دیر كی بو بیرلیك سیاسی بیر بیرلیك (ان آزیندان ایندیلیك) اولمایاجاقدیر. آنجاق سیاسی و ایداری بیرلیك خاریجینده هر تورلو بیرلیك اوچون ماددی و معنوی شرط لر حاضیردیر. بو قونودا ایلك یاپیلماسی گركن شئی، ایقتیصادی و كولتورل ایلیشكیلری گلیشدیرمك و ایش بیرلیگی ساحه لری میدانا گتیرمكدیر. ایقتیصادی و كولتورل ایش بیرلیگی ایلری ده سیاسی-عسكری ایش بیرلیگینه دؤنوشه بیله جك، بلكی ده كونفئدراتیف بیر سیاسی یاپی اولوشاجاقدیر. دونیانین چوخ كیچیلدیگی گونوموزده بو اولمایاجاق بیر ایش دئییلدیر. ایقتیصادی-كولتورل و حتا گلجكده آوروپا توپلولوغو تیپی ایقتیصادی-سیاسی بیرلیكلر موطلقن تشككول ائده جكدیر. بوتون بونلارین اولابیلمه سی اؤنجه لیكله مثلن فیكیر پیلانیندا اولغونلاشماسی ایله مومكوندور. چونكو فیكیر (توری) اولمادان حركت اولماز. 

مینیاتور صنعتیمیزین تاریخیندن 

     مینیاتور صنعتی خالقیمیزین چوخ عصرلیك اینجه صنعت تاریخی نین ماراقلی صحیفه لریندن بیریدیر. اورتا عصر آذربایجان رسساملاری و خالق صنعتكارلاری بدیعی مدنیتیمیزین قدیم لیگینی، چوخ جهتلی لیگینی و اؤزونه مخصوصلوغونو ثوبوت ائدن یوزلرله معمارلیق، تصویر و دئكوراتیو صنعت اثری یارادیب.  

            مینیاتور صنعتی طبیعتی اعتیباریله بیر كیتاب ایللوستراسییاسی كیمی كلاسسیك شرق پوئزییاسی نین بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا تشككول تاپیب. هله 13. عصرین اوللرینده مینیاتور رسسام عبدول مؤمین محمد ال-خویین  " ورقا و گولشا "  اثرینه (الیازماسینا) مینیاتورلر چكیب. حاضیردا ایستانبولدا، توپقاپی موزه سینده ساخلانیلان بو اثرلرین اوسلوبو، بدیعی صنعتكارلیق خوصوصیتلری مینیاتورلرین ایلكین اولمادیغینی، موعین بیر عنعنه یه اساسلاندیغینی و مینیاتور صنعتی نین داها اول مؤوجود اولدوغونو گؤستریب.  " ورقا و گولشا " یا چكیلن مینیاتورلر یالنیز آذربایجاندا دئییل، یاخین و اورتا شرقده بو صنعتین ان قدیم نومونه لریندن ساییلیر. 

  روس چارینی و ایران شاهینی حئیران ائدن صنعتكار 

      موسیقی مدنیتی تاریخیمیزده اؤزونه مخصوص ایز قویان صنعتكارلاردان بیری ده مشهور خاننده بولبولجان (عبدولباقی كربلایی علی اوغلو زولالوو) اولوب. بو ایل آنادان اولماسی نین 170 ایلی تامام اولان صنعتكار قاراباغین، موسیقیمیزین بئشیگی ساییلان شوشانین یئتیرمه سی ایدی، 1841-جی ایلده بورادا آنادان اولموشدو. 

یوخو

یازان : عباس ائلچین

".... سن هارالاردا ایدین ؟ سنی گؤیده آختاریردیم یئرده تاپدیم " دئییب  بیلگینی سیخدی. كیشی قیشقیریب یوخودان داشلاندی. گونش آچیشقادان ایچری بویلانمیشدی.  قان تر ایچینده ایدی. آیاغا قالخدی. اورگی كؤكسونو سؤكوب چیخاجاقدی سانكی. یئنه بو قورخونج یوخو ایله آییلیردی. " بو بیر اویاری می ؟ بو تئزلیكده اؤله جگم می؟ " دئییندی كیشی- " یوخ! یوخ ! اؤلمك ایسته میرم، هله چوخ گنجم. اؤلومون الیندن بیر یئرلره قاچمالی یام . نئجه اولورسا اولسون اؤلومسوزلوگو تاپمالی یام....".

حاق آشیغی   

  حاقی و عدالتی تبلیغ ائدن عورفان صاحیبی، صوفی شاعیر آشیق آلی نین یارادیجیلیغی ایله آشیق شئعیری نین یئنی عؤمرو، یئنی دؤورو باشلاندی.    

  1801-جی ایلده گؤیچه ماحالی نین قیزیل ونگ كندینده یوخسول بیر عاییلهده دونیایا گلن آشیق آلی 19. عصر گؤیچه آشیق موحیطی نین ان اونلو صنعتكارلاریندان بیری اولدو.  

  جامالین شؤوقوندن دیلیم اولدو تنگ، 

  چایدا بالیق اولار، دریادا نهنگ، 

  ماحالیم گؤیچه دی، كندیم قیزیل ونگ، 

  آشیق آلی بیردیر، بیره-بیر گرك. 

یارامادی

نه دئدیمسه خالقا هئچ یارامادی 

  من گئدیكدن  سونرا آرارلار منی 

  بوشا جاهیللرین گؤزو قاراردی 

  قورو چنه ایله یورارلار منی 

خوجا احمدیسوی توركوستاندان دوغان بیر تورك گونشی

احمد یسوی نین اوجا یارادانین امرلرینه بوتون وارلیغی ایله باغلی اولماسی، هر شئیینی بو یولدا فدا ائتمه سی یوز مینلرله اینسانین قلبینده ایمان نورونون یانماسینا سبب اولدو  

    اونون حاقیندا عصرلردیر یازیرلار و هله  چوخ یازاجاقلار. او، ایسلام گونشی نین اوجسوز-بوجاقسیز توركوستان چؤللری اوزرینده دوغماغا باشلادیغی ایلك دؤورلردن دینی تبلیغ وظیفه سینی حیاتا كئچیرمه یه باشلادی و بؤلگه اهالیسی نین ایسلامی قبول ائتمه سینده عوضسیز خیدمتلر گؤستردی. او، اوجا یارادان طرفیندن اینسانلارین خیلاصی اوچون نازیل اولماغا باشلایان و كایناتین سون پئیغمبری محمد (س.ه.و.) طرفیندن تبلیغ ائدیلن قورانی-كریمین خیدمتینده بوتون وارلیغی ایله دوردو.  احمد یسوی نین اوجا یارادانین امرلرینه بوتون وارلیغی ایله باغلی اولماسی، هر شئیینی بو یولدا فدا ائتمه سی یوز مینلرله اینسانین قلبینده ایمان نورونون یانماسینا سبب اولدو. نتیجه ده توركوستان چؤللرینده كؤچری حیات سورن توركلر 300 ایل اول عربیستان یاریماداسیندا یاشانمیش عصری-سعادت دؤورونون (رسولوللاهین یاشادیغی و ایسلام دینینی تبلیغ ائتدیگی مرحله ) بیر بنزرینی بو جوغرافییادا یاشاماغا باشلادیلار.          

بؤیوك تورك عالیمی،میرزا اولوغ بیك

میرزا اولوغ بیك 1394نجو ایل،22مارس دا آذربایجانین سلطانیه شهرینده ، آنادان اولدو.امیر تیمورون اوغلان نوه لریندن دیر..آتاسی 4یاشیندان بری تربیه سینه خیدمت ائله دی.اولوغ بیكه شاعیر محمد صالح ین باباسی امیرشاه ملیك مربی لیك ائتدی.امیر تیمور سویملی نواده سینی سفرلرده و یوروشلرده اوزویله بیرگه آپاراردی .

میرزه ماذون قاشقایی

یازان : اوختای قاسیملی

بوتون دونیا اوزرینده یاشایان اینسانلار طبیعت دن ایلهام آلاراق اونون گوزللیك لرینی باشقا بیر طرزیله یئر اوزونده اویغولامیشلار.بونا اساس یئر اوزونده هنر،صنعت،تمدن و اجتماع سیستملری اینسانین بو اویرندیك لریندن دولایی دوزلمیشدیر.

اینسانین گتیردیی بیر هنر ساییلان و هنرلرین ان اینجه سی اولان،شعر هنریدیر.بو صنعت اینسان قروپلاری آراسیندا یایقین اولان بویوك بیر هنر ساییلر.

تورك میللتینین ده باشقا اینسانی توپلوملار كیمی بو نعمت دن پای آلدیقلارینی گوروروك.بو هنر تورك طایفالارینین آراسیندا داها اینجه و داها زنگین بیر یئره صاحیبدیر.بو زنگینلیك توركون چئشیدلی اویماقلاریندا و چئشیدلی دانیشما لهجه لرینده داها دا چوخدور.

باتی و دوغو توركلری نین  آراسیندا اولان كؤرپولر

یازان:اوختای قاسیملی

اینسان دونیا اوزرینه چیخیشیندا اؤزونو یالقیز حیس ائدیردی.او، سونرالار اؤز سس و بدنی نین حركتلری ایله دیگر اینسانلارلا ایلیشكی قورماغین فرقینه واریر.بو ایلیشكی اؤنجه چوخ ساده اولوب زامان سورجینده گئنیشله نیر.بو گئنیش ایلیشگی اینسان توپلولوقلارینی بیچیملندیریر.

اینسان توپلولولاری دیل اساسیندا ایلیشگیلره كئچه رك بؤیوك توپلولوقلار و داها سونرا حكومت سیستم لرینی قورورلار.اینسانین تاریخینه باخدیغیمیز زامان ،دیل ین هر شئی دن چوخ ایلیشگی یه اساس اولماغینی گؤروروك.اینسانلار بیربیرلریله ایلگی نین گوجلندیرمه سینه گؤره اوخوللاری یارادیب دیللرینی یازما و اؤیرنمه یه باشلاییرلار.اوخوللاردا یازیلی كیتابلار اورتایا چیخیر . بو كیتابلار اؤز دؤنمیندن باشقا،گله جك عصیرلرله ده ایلیشكی قورماغی باجاریر.

 مخدومقولو - توركمنین روحو، قلبی و دؤیونن اورگی  

      اونون قدر توركمنیستاندا سئویلن و دریندن حؤرمت بسله نیلن ایكینجی بیر حاق عاشیقی تاپماق مومكون دئییل. آنادولو توركو اوچون یونوس امره، آذربایجانلی اوچون ایسه بؤیوك فوضولی نه دئمكدیرسه، توركمن اوچون ده مخدومقولو اودور. مایاسی حاقدان یوغورولوب، حاق عاشیقی كیمی دونیایا گلیب، اوجا آللاها گئدن یولو توتاراق اونون درگاهینا اوز توتوب، بونونلا دا نینكی توركمنلرین، هم ده بوتون تورك دونیاسی نین ابدی سئوگی و محبتینی قازانیب، اونلارین قلبینده ابدی لشیب، اؤزو بویدا همیشه یاشار حاق نغمكارینا چئوریلیب. مخدومقولونون شئعیرلری بیر سئوگی، ایلاهی عشق نغمه سیدیر، حاقا گئدن یولون قاپیسینی گؤسترن بیر نوردور. بو ایلاهی نورون ایشیغیدیر توركمنی یاشادان و اونو ابدی بیر گله جگه آپاران. مخدومقولو طبیعتی، خاراكتئری، شئعیرلرینده كی  ایلاهی بیر عشقین ترننومو ایله تورك دونیاسی نین حاق عاشیقی یونوس امره نی خاطیرلادیر. او سانكی اوستوندن عصرلر اؤتندن سونرا حاق عاشیقی یونوس امره نین یولونو داوام ائتدیریر و  قوجاغینی گئنیش آچاراق، بیر واختلار توركمنیستاندان آنادولویا كؤچ ائده رك بورادا دونیانی قارشیسیندا دیز چؤكدورن و قوس قوجا عوثمانلی ایمپئرییاسینی قوران قان اجدادلارینی،  او جومله دن توركمنین آنادولودا حاق سسی، حاق نغمكاری اولان یونوس امره نی اونلارین عزیز اؤولادلاری كیمی اؤز باغرینا باسیر. باخ بوندادیر مخدومقولونون بؤیوكلوگو و داهی لیگی. 

آذربایجان ائل ادبیاتیندان بیر ناغیل: قارا چوخا

یازان : عباس ائلچین

         گونلرین بیر گونونده ، قاراكیشی آدلی بیریسی، اؤزونو یاشادیغی قارا گوندن  قورتارماق اوچون قاراچوخاسی   نین  دالیسیجا  یولا  دوشدو.  هایانا  گئده جه گینی  بیلمیردی آنجاق باش توتوب گئتدی.

آز چوخ گئتدیكدن سونرا یول هاچالاندی، یولون آیریجیندا بیر قوجا قورد دایانمیشدی. كیشی قورخاراق:'' قورد اوزو اوغورلو اولار"  دئیه دوشوندو.

- « هاردان گلیب هارا گئدیرسن آی كیشی؟!» قوجا قورد سوروشدو.       

      كیشی قورخو ایله گونلری نین قاراگئچدیگیندن قاراچوخاسی نین دالیسیجا یولا دوشدوگونو، قوردا آنلاتدی. قورد بیرآز دوشوندوكدن سونرا:

-«ائله ایسه ، قاراچوخانی بولسان منیم ده بیر دردیم وار، درمانینی اوندان سورا بیلرسنمی؟» دئدی.

-« ندن اولماسین قورد قارداش ! سؤیله سنه! دردین ندیر؟..» قاراكیشی دئدی.

قورد ایچین چكه رك: « ایللر دیر باشیم آغراییر، بیلمیرم نئیله ملی یم» دئدی.

       قاراكیشی قوردون دردی نین درمانینی بولاجاغینا سؤز وئردی. قوجاقورد:« یولون آچیق اولسون» دئیه یولون ساغ قولونو  قارا كیشییه گؤستردی. قاراكیشی گئتدی...گئتدی ، یئتیشدی بیر كندین قیراغینا. بیر كندلی تارلاسی نین آویریندا گون اورتالیغا چیخمیشدی.كندلی كیشینی گؤرجك سسلندی:-« بویور گؤره ك قوناق ! هاردان گلیب هارا گئدیرسن؟...»

.......

كؤلنئر ائكسپرس قزئتی : ” هامیمیز بیر آز تورك ساییلا بیله ریك‌ “

 داش دؤورو واختیندا آلمانییا و دیگر بعضی آوروپا اؤلكه لرینده گلن جوتجولرین، آنادولو تورپاقلاریندان گلدیگی علمی اولاراق ثوبوت ائدیلدی. 

  كؤلن-ائكپرئسس قزئتی  ‘هامیمیز بیرآز تورك ساییلا بیله ریك ‘ باشلیغی ایله خبر یازمیشدیر. ماینز اونوئرسیتئدیندن آنتروپولوگ پروف. بورگئر داش دؤوروندن قالان اسكئلئتلر اوزرینده آپاردیغی آراشدیرمالار نتیجه سینده غربی آنادولودان آوروپایا كؤچدویونو ثوبوت ائتمیشدیر. 

بو آراشدیرما اصلینده حئیوانلار اوزه رینده آپاریلمیشدیر آنجاق سونرادان  اینسانلار اوزرینده آپاریلمیش بو نتیجه یه گلینمیشدیر.

قوتادغو بیلیك كیتابی (Qutadğu bilig kitabı)

قوتادغو بیلیگ، ایسلامی دئویر تورك ادبییاتی نین بیلینن ایلك اثرلریندن بیریدیر.  " موتلولوق بیلگیسی "  آنلامینا گلن اثر، یوسوف خاص حاجیب(1077-1017)طرفیندن خاقانینه لهجه سییله یازیلمیشدیر. هر ایكی دونیادا دا موتلو یاشاماسی اوچون اینسانا گركلی یولو گؤسترمگی آماجلایان قوتادغو بیلیگ، عروض اؤلچوسویله یازیلمیش، دیداكتیك بیر اثردیر. ایچریك آچیسیندان چوخ زنگین بیلگی، گؤرگو،اخلاق، كولتور اؤگه لری داشییان اثر، هم دولت ایشلگیشی هم ده فردلرین توپلوم ایچینده كی  گؤرولرینی قونو آلمیشدیر. اثرده ایده ال بیر توپلومون نئجه میدانا گلجگی و دولت ایداره چیلرینده بولونماسی گركن نیته لیكلر اؤیوت وئریجی بیر طرزده دیله گتیریلمیشدیر. 

  آلگوریك (تمثیلی) بیرمناظیره كاراكترینده اولان اثرده یازار؛ عدالت، عاغیل، سعادت و دولتی تمثیل ائدن دؤرد قهرمانی قونوشدورور. بو قهرمانلارین (گون دوغدی: حكمدار، قانون؛ آی دولدی: سعادت؛ اؤگدولمیش: عاغیل؛ اودگورمیش: عاقیبت، گله جك) چئوره سینده گلیشن اولایلارلا، دولت ایداره سی نین و سوسیال دوزه نین نئجه  اولماسی گركدیگینی آنلادیر. 

  مثنوی طرزینده یازیلان و 6645 بیتدن میدانا گلن اثرده، دؤرتلوكلره ده  یئر وئریلمیشدیر. ادبییاتیمیزدا عروض اؤلچوسونون قوللانیلدیغی ایلك اثر و ایلك مثنوی اولاراق قبول ائدیلن قوتادغو بیلیگ، بیر نصیحت نامه  و سیاست نامه دیر.