​

تبریزین گؤزو یولدادیر...

لطیفه طالب

سانیردیم، یازمیشام قلبیمده نه وار...

عؤمور بوداغیندان قوپان ناغیل‌لار،

سئحیرلی میضراب‌لار سیم اوسته جوشار،

نغمه‌یه چئوریلر کؤورک میصراع‌لار

حودودلاری کئچر، سرحدلر آشار.

توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی

خئیبر گؤی‌یاللی

«تاریخ سومرده باشلاییر» - بو ایفاده گؤرکملی آمریکا سومرشوناسی س.ن.کرامره مخصوصدور. بو مشهور ایفاده تانینمیش سومرشوناسین کیتابی‌نین آدی‌دیر. زامان-زامان دانیلمیش، گیزله‌دیلمیش، تاریخین موختلیف قاتلاریندا مقصدلی شکیلده اوستو اؤرتولوب-باسدیریلمیش حقیقتین مردی-مردانه اعتیرافی‌دیر. گئجیکمیش بو اعتیرافین اوقیانوسون او تاییندان گلمه‌سی تاریخین بیر چوخ قارانلیق صحیفه‌لری‌نین اوزرینه ایشیق سالدی، بعضی حقیقت‌لری گئرچکجه‌سینه تصدیقله‌دی. آرتیق سومر‌لرین بشر مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاریندان اولما‌لاری دونیا تاریخینده بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. تاریخین غوروردویولاسی بو سیویلیزاسیونا صاحیب دورماق ایسته‌ین‌لر چوخ اولوبدور. دونیا مدنیتی‌نی تاریخینی عدالتله آراشدیران بیر چوخ عالیم‌لر سومر‌لرین تورکلرین اولو بابا‌لاری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر. ق.وینکلر یازیردی: «بیزه گلیب چاتمیش سومر متنلری‌نین چوخونون دیل خوصوصیت‌لرینی هله‌لیک ایضاح ائده بیلمه‌سک ده، دونیادا ان قدیم مدنی دیل اولان سومر دیلی‌نین عومومی کاراکتری باره‌ده کیفایت قدر بیزده تصوور یارانیب. بو دیل اساس علامت‌لرینه گؤره تورک دیللرینه اویغون ایلتیصاقی قورولوشلو دیلدیر و سامی دیللری‌نین قورولوشوندان تامامیله فرقله‌نیر».

نوروز دَیرلری دونیانی‌درک فلسفه‌سی‌دیر

نظامی جعفروف

مدنیت هر بیر خالقین مادّی و معنوی سیماسی‌نین گوزگوسودور. خالقی فورمالاشدیران، اینکیشاف ائتدیرن، واحید اخلاق، تفکّور، دونیاگؤروش و س. اطرافیندا بیرلشدیرن اونون ذره-ذره یاراتدیغی مدنیتی‌دیر. خالقلارین تاریخ صحنه‌سینده قالماسی، اؤز یئرینی قورویوب ساخلامالاری بیرباشا اونلارین یاراتدیقلاری مدنیتله باغلی‌دیر. او دا بللی بیر منطیقدیر کی، مدنیتینی قورویوب ساخلامایان خالقلار تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمیشلر.

مدنیت تاریخی کاتقوری‌دیر. او، کونکرت زامان و مکاندا یارانیر، اینکیشاف ائدیر، تکمیل‌لشیر، بو و یا دیگر سببدن زامانین (سیاستین) باسقیسینا معروض قالیر، ایدئولوژی‌لرین پرینسیپ‌لری ایله اویغونلاشمادیغیندان اونون آیری-آیری کومپوننت‌لری یاساقلانیب اونوتدورولور. تاریخین چوخ بؤیوک مشققتلی سیناق‌لاریندان اؤز هونر و ایراده لری سایه‌سینده غالیب چیخمیش تورکلر هله میلاددان اؤنجه مؤحتشم بیر مدنیتین ایلکین یارادیجی‌لاری و قورویوجولاری اولموشلار. بو دَیرلی فاکتی زامان-زامان اؤز مأخذلرینده تورکلرله باغلی شانلی و غورورگتیرن صحیفه‌لری (الیازمالاری) مقصدلی شکیلده خاینجه‌سینه محو ائتمیش قدیم چینلی‌لر ده تصدیقله‌میشلر. قدیم چینلی‌لر اعتیراف ائدیردیلر کی، تورکلر بؤیوک سیویلیزاسیونون یارادیجی‌لاری‌دیر. اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا قدر اوزانمیش بؤیوک بیر اراضیده بیر نئچه دفعه عظمتلی ایمپیراتورلوق‌لار قورموش قدیم تورکلر سونرالار موختلیف سبب‌لردن تاریخین آیری-آیری مقام‌لاریندا اؤز دؤولتچیلیک‌لرینی ایتیرمیشلر. تاریخه یولداشلیق ائتمیش بو بؤیوک ایمپیراتورلوق‌لار محض همین قدیم و زنگین مدنیتین سایه‌سینده قورولموش و ایداره ائدیلمیشدیر. قدیم تورکلر بو و یا دیگر سبب‌لردن اؤز اراضی و دؤولت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، خوشبختلیکدن، مدنیت‌لرینی ان چتین تاریخی سیناق‌لار دؤورونده بئله قورویوب ساخلامیشلار. آنجاق قدیم تورک تورپاق‌لاریندا قورولموش یاد دؤولت‌لر تورکلرین تورپاق لارینی موختلیف آدلار آلتیندا اراضی‌لره بؤلموش، بیر-بیریندن آرالی سالمیش، اونلارین ایقتیصادی و مدنی علاقه‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار. تورک خالقلاری‌نین یاشادیقلاری اوجسوز-بوجاقسیز اراضی‌لری اله کئچیرمیش تزار حؤکومتی و اونون معنوی داوامچیسی ساییلان سووئت دؤولتی اونلارین مادّی-معنوی مدنیت‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار.

عراقدا گونئی آذربایجان ادبیاتی

سکینه قایبالی‌ئوا

اؤزت

۲۰. یوز ایلین ۵۰.لی ایللریندن باشلایاراق میلّی و کولتورل باشاری‌لار قازانمیش عراق تورکمان‌لاری یالنیز تورکمان ادبیاتی چرچیوه‌سینده دئییل، عئینی زاماندا عوموم‌تورک، عوموم‌آذربایجان ادبیاتی‌نین تبلیغی و تدقیقی ساحه‌سینده بؤیوک ایشلر گؤرموشلر. عراق تورکمان شاعیرلری اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا آذربایجان ادبیاتیندان، اؤزل‌لیکله نظامی، فضولی، نسیمی کیمی داهی سؤز اوستادلاری ایله یاناشی، شهریار کیمی وطنپرور، بشری دویغولارین ترنومچوسو اولان شاعیرلرین یارادیجیلیغیندان دا بهره‌لنمیشدیلر. اونلار اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا و عئینی زاماندا عراق تورکمان‌لاری‌نین آیدینلانماسیندا مؤهوم رول اوینایان مطبوعاتدا بو ساحه‌نین ایشیقلاندیریلماسینا گئنیش یئر وئرمیشدیلر. ۱۹۵۰.لی ایللردن بو یانا بیلیمسل، ادبی موحیطین ایشیقلاندیریلماسیندا، خالقین آیدینلانماسیندا بؤیوک اؤنم داشییان مطبوعات عراق تورکمان‌لاری اوچون قلم مئیدانی اولماقلا یاناشی، عئینی زاماندا بیر موباریزه میدانینا چئوریلمیشدیر. اونلار یالنیز اؤز دردلرینی دئییل، عئینی زاماندا قانی قانیندان، دیلی دیلیندن اولان دوغما سویداش‌لاری‌نین دا حالینا یانمیش، سورون‌لارینی اؤز مطبوعات اورقان‌لاریندا دایم گؤز اؤنونده ساخلامیشدیلار.

آچار سؤزلر: عراق-تورکمان، ادبیات، ایران تورکلری، گونئی آذربایجان شعری، مطبوعات.

سیّد جعفر پیشه‌وری حاقدا بیلمه‌دیکلریمیز

پروانه ممدلی

صغرا خانیم آذری (جوادزاده) ۲۱ آذر حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قوروجوسو و رهبری سیّد جعفر پیشه‌وری‌نین باجیسی‌دیر. هر ایکیسی آذربایجاندا یاشامیش و ایشله‌میشدیر. ایجتیماعی-سیاسی فعالیته ماراق گؤسترمیش، آدف‌-نین فعال عوضولریندن اولموش، ایجتیماعی ایشلرده چالیشمیشدیر. حیات یولداشی میرآغا آذری آذربایجانین هر ایکی تاییندا دمیریولو و کؤرپوسالما اوزره موهندیس ایشلمیشدیر. بو گون آذربایجاندا اینشا ائدیلمیش بیر نئچه کؤرپو اونون آدی ایله باغلی‌دیر.

ایش ائله گتیرمیشدی کی، صغرا خانیم قارداشی سیّد جعفر پیشه‌وری ایله تکجه اوشاقلیقدا دئییل، سونرالار دا اوزون مودّت عاییله‌لیکجه بیر یئرده یاشامیش، قایغی‌کش بیر باجی کیمی پیشه‌وری‌نین همدردی و سیرداشی اولموشدو. سیّد جعفر عاییله‌ده کی بئش اوشاقدان ایکینجیسی ایدی. صفر آیی‌نین ۱۳-ده دوغولموشدو. پیشه‌وری حاقیندا دئییر: "کندین باش‌بیلنی میردامت (اونون اؤنجه گؤرمک قابیلیتی واردی) آتاما دئمیشدی کی، بو اوشاق چوخ آغیر گونده دونیایا گلیب. اوشاغی قادا-بالادان اوزاق ائله‌مک اوچون یئددی ایل اونون اؤزو آغیرلیغیندا صدقه پایلانمالی‌دی. گله‌جکده اونون باشینا نه‌لر گله‌جگینی تکجه آللاه بیلیر". تزه دوغولموش اؤولاد حاقدا بو سؤزلری ائشیدن آتاملا آنام چوخ موتاثیر اولموشدولار. یئددی یاشینا قدر هر ایل اونو تره‌زی‌نین بیر گؤزونه چیخاریر، او بیری گؤزونه ایسه اؤزو آغیرلیغیندا دویو، بوغدا و س. قویوردولار‌". بئش یاشیندا آرتیق یازیب اوخوماغی باجاریردی. موطالیعه ائتمگی چوخ سئویردی. بعضاً اونو اویناماغا چاغیراندا باجیسینا دئییردی کی، گئت اؤزون تک اوینا، منه قاریشما. ادبیات، تاریخ، فلسفه‌یه عایید الینه نه کیتاب دوشوردوسه، هامیسینی اوخویوردو. چوخ گوجلو حافیظه‌سی واردی. موللا آتاسینا اونون باغداددا تحصیل آلماغینی مصلحت گؤرموشدو. صغرا خانیمین سؤزلرینه گؤره، آتاسی کند تصروفاتی ایشلری ایله مشغول اولوردو. پاییزین سونو و قیش آیلاریندا ایشی آز اولدوغوندان ایشله‌مک اوچون قوزئی آذربایجانا، روسیه‌یه گئدردی: "آتا طرفیم خالخالدا مشهور اولان طباطبایی سیّدلریندن ایدی. آتام چوخ زحمتکش ایدی. کندده هامی اونا حؤرمتله یاناشیردی. زئیوه کندینده کند اهلی قاچاق-قولدور الیندن جانا گلمیشدی. هر پاییز ییغیلان محصولو تالان ائدیب آپاریردیلار. ائله اولوردو کی، کندلی‌یه اکمک اوچون توخوملوق ساخلامیردیلار. سیّد جعفر بونلاری گؤروب دئییردی کی، من بئله یاشاماق ایسته‌میرم، من بو حیاتی دَییشمک ایسته‌ییرم. اون یاشلی اوشاغین سؤیله‌دیکلرینه بؤیوک‌لر او قدر ده اهمیت وئرمیردیلر".

تورکچولوک و رومانتیزمین وحدتی 

  گولشن علی‌یئوا کنگرلی 

  فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور  

    بؤیوک شخصیت‌لر فیزیکی حیات‌لارینی باشا ووردوقدان سونرا ابدیت عؤمرو یاشاییرلار. هر یئنی دوغولان نسیل کلاسیکین یارادیجیلیغیندا اؤز فیکری-معنوی سوال‌لارینا جاواب تاپیر، کلاسیک‌لر هر نسیلله یئنیدن دوغولا بیلیرلر.  

  آذربایجان ادبیاتیندا بئله صنعتکارلاردان بیری عقیده‌سینه گؤره توتالیتار سووئت رژیمی طرفیندن تصفیه‌یه معروض قالمیش رومانتیک شاعیر و فیلوسوف حسین  جاویددیر. او قدیربیلن میلتی طرفیندن دایم خاطیرلانیر، درین مضمونلو، بدیعی-فلسفی صیقلتلی اثرلری دؤنه-دؤنه چاپ اولونور، یئنی-یئنی نسیل‌لر طرفیندن ماراق و هوسله اوخونور. حسین جاویدین بیر شخصیت و صنعتکار کیمی بؤیوکلوگو آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتی جناب ایلهام علی‌یئفین کلاسیک ایرثه احتیرامی و بؤیوک قدرشوناسلیقلا ایمضالادیغی ۲۴ اوکتوبر ۲۰۱۷-جی ایل تاریخلی سرانجامدا حسین جاویدین ادبی-تاریخی مؤوقعیی اوبیئکتیو نظری عکسینی تاپمیشدیر.

  بؤیوک شاعیر و دراماتورقون ۱۳۵.جی ایل‌دؤنومونون کئچیریلمه‌سی حاقیندا بو تاریخلی سرانجامدا دئییلیر:  " حسین جاوید سون درجه درین مضمونلو یارادیجیلیغی ایله چوخ‌عصرلیک آذربایجان ادبیاتی خزینه‌سینه تاریخی-مدنی دَیرلر بخش ائتمیش قودرتلی سؤز صنعتکاری‌دیر. او، شرقین زنگین فلسفی-پوئتیک ایرثی زمینینده یوکسله‌رک و دونیا رومانتیزم عنعنه‌لریندن اوغورلا بهره‌لنه‌رک آذربایجان خالقی‌نین ادبی-بدیعی فیکیر سالنامه‌سینه پارلاق صحیفه‌لر یازمیشدیر. موتفکّیر صنعتکارین نئچه-نئچه اوخوجو و تاماشاچی نسلی‌نین استتیک ذؤوقونو موعین‌لشدیرن اثرلری بو گون ده اؤز مونومنتال‌لیغینی و یوکسک تاثیر گوجونو قوروماقدادیر‌"‌. حسین جاوید یارادیجیلیغینا بو کونسِپتوال قیمت گله‌جک تدقیقات‌لار اوچون یئنی نظری متودولوژی معیار رولونو اوینایاجاقدیر. 

​

محمدامین رسول‌زاده‌نین نظامی‌سی

پروفسور نصیب نصیبلی

احمد کسروی‌دن شیخ الاسلامی‌یه قدر بوتون پان ایرانیست‌لرین و فارس عیرقچی‌لاری‌نین بؤیوک ایستکله تکرار ائتدیکلری تِزه گؤره، آذربایجانین اسکی خالقی آذری‌لردن عیبارت ایمیش. اونلار دا شعرلر سؤیله‌میش، فارس ادبیاتی‌نین زنگینلشمه‌سی اوچون چالیشمیشلار. بو فیکرین یانلیشلیغینی گؤسترن اثرلر آراسیندا محمد امین رسول‌زاده‌‌نین آذربایجان شاعیری نظامی‌ آدلی آکادمیک آراشدیرماسی اؤزل بیر یئره صاحیب‌دیر. بو اینجله‌مه محمد امین بیگین اوروپا‌دا یاشاماق مجبوریتینده قالدیغی 30‌.لو ایللرینده یازیلمیش، بؤیوک‌ شاعیر نظامی‌‌نین 1941 ایلینده‌کی 800.جو دوغوم ایلی آنیسینا اتحاف ائدیلمیشدیر. او دؤنم‌لرده، ایراندا و ایران ائشیگینده نظامی‌ اوچون آنما تؤرن‌لری گئچیلیرمکده ایدی. نظامی‌، عنعنه‌وی اولاراق ایران یا دا فارس شاعیری اولاراق تقدیم ائدیلیردی. بو قونودا شوروی ایستیثنا ایدی. رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی‌ ابدی اثرلرینی فارسجا یازماسینا باخمایاراق، اونو ایران/فارس شاعیری سایماق دوغرو دئییلدیر. نظامی‌، تورک اوغلو تورکدور. نظامی‌‌نین اتنیک کیملیگینه آیدینلیق گتیرن یازار، میلّی تاریخیمیزین بعضی اؤنملی قونولارینی بیلیمسل، اوبژکتیو شکیلده اینجه‌له‌یرک میلّی تاریخ آلغیسی‌نین اولوشماسیندا بؤیوک پایی اولموشدور.

محمد امین رسول‌زاده میلّی تاریخیمیزین ان حسّاس و چلیشکیلی مسله‌سی اولان بوگونکو ایران جوغرافیاسیندا بؤیوک‌ ایمپیراتورلوق‌لار قورموش تورک خاندان‌لاری‌نین فارسجانی ندن دؤولت دیلی و فارس ادبیاتی‌نین گلیشمه‌سینی ندن حیمایه ائتدیکلرینه آیدینلیق گتیرمیشدیر.

نسیمی و فولکلور

پروفسور مدد چوبانوف

دونیانین بوتون صنعتکارلاری کیمی کلاسیک آذربایجان یازیچی‌لاری دا تاریخاً فولکلورلا عوضوی صورتده باغلی اولموشلار. اونلار اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا شیفاهی خالق ادبیاتیندان گئنیش ایستیفاده ائده‌رک همین اثرلرین اوخوناقلی اولماسینا چالیشمشلار.

عمادالدین نسیمی ده شیفاهی خالق ادبیاتیندان گئنیش ایستیفاده ائتمیشدیر. اونون یارادیجیلیغیندا شیفاهی خالق ادبیاتی - آتالار سؤزلری اؤزونو پارلاق شکیلده گؤستریر. بونون باشلیجا سببی، شوبهه‌سیز، بیرینجی آتالار سؤزونون چوخ ییغجام، درین معنالی و هامی طرفیندن آنلاشیقلی؛ دیگر طرفدن ایسه اونون صنعتکار اوچون میثیل‌سیز تصویر و ایفاده واسیطه‌لری اولماسی‌دیر.

نسیمی اکثر حاللاردا آتالار سؤزونو شوعورلو صورتده دَییشدیریر، ایختیصار ائتمکله برابر اونا موعین علاوه لر ده ائدیردی. بئله لیکله، اونون اثرلرینده آتالار سؤزو یئنی معنا، مضمون و ماهیت داشیییردی. نسیمی بونلاردان اؤز یئرینده و مهارتله ایستیفاده ائتمگی باجاریردی.

آنا دیلی مسله‌لرینه عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف یاناشماسی

زلفیه اسماعیل

عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئفین چوخ‌شاخه‌لی یارادیجی‌لیغی‌نین موعین ایستیقامت‌لریندن بیری ده آنا دیلی مسله‌لری‌دیر. دوغما وطنی‌نین ایجتیماعی حیاتیندا فعال ایشتیراک ائدن وطنپرور ضیالی خالقیمیزین مدنی-ایجتیماعی حیاتینداکی بوتون چاتیشمازلیق‌لار کیمی آنا دیلی‌نین پروبلم‌لری ده اونو دایم ناراحات ائتمیشدیر. دؤورون ادبی دیل نورماسی‌نین موعین‌لشمه‌سینده همین دؤورون گؤرکملی ضیالی‌لاری ایله یاناشی عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف ده الیفبا، اورفوقرافی، میلّی تئرمینولوژی مسله‌لری‌نین اطرافیندا گئدن موباریزه‌لردن کناردا قالمامیش، دیلچی عالیم‌لرله داها یاخین موناسیبتده اولان ادیب دیل مسله‌لری‌نین موذاکیره‌سینده مرکزی مؤوقع توتموشدو. همچنین ع.حاقوئردی‌یئف اونو ناراحات ائدن اؤتن عصرین ایلک ایکی اون ایل‌لیگی‌نین دیل و الیفبا مسله‌لری حاقدا مطبوعاتدا چیخیش‌لار ائتمیشدی. اونون "‌ادبی دیلیمیز حاقیندا‌" دَیرلی مقاله‌سی او دؤورون قیزغین موذاکیره لریندن آلدیغی تأثوراتین نتیجه‌سی‌دیر. مقاله‌ده ادبی دیلین اینکیشافیندا بدیعی ادبیاتین و مطبوعاتین رولوندان، الیفبا، اورفوقرافی، ترمینولوژی مسله‌لریندن دانیشیر. ادبی دیلین اینکیشافینا مانع اولماقدا داوام ائدن موعین نؤقصان‌لاری قئید ائدیر. ادبی دیلیمیزین قارشیلاشدیغی پروبلم‌لری وطنداش یانغیسی ایله قلمه آلدیغی "‌ادبی دیلیمیز حاقیندا‌" اثری حقیقتاً ده اؤز دؤورونون ان آکتوال و آجیناجاقلی دیل حادیثه‌لرینه حصر اولونموشدور.

ضیا گؤک‌آلپ و دوشونجه دونیاسی

سیف‌الدین آلتایلی

عثمانلی دؤولتینده فاتح سلطان محمددن سونرا علمی آنلامدا باشلایان یاواشلاما و دؤولت ایداره‌سینده یولوخان روشوت، سویغون، یئرلی‌بازلیق، قوهوم‌بازلیق کیمی منفی وضعیتدن آسیلی اولاراق، یارانان دورغونلوق قانونی سلطان سلیمان دؤورونده سونونجو مرحله‌سینه گلمیش و بو دؤنمده خالق ایله دؤولت بیر-بیریندن تامامیله آرالانمیشدیر، آنجاق باخمایاراق کی، بو دؤنم عثمانلی‌نین ان قودرتلی چاغی‌دیر. دئمه‌لی، ایقتیصادی و حربی یؤندن گوجلو اولماق بیر دؤولتین طالعیینی موعین‌لشدیره‌جک اساس گؤستریجی‌لر اولمور.