یاشام آغاجی

 یاشام آغاجی قاورامین کؤکو تاریخ-اؤنجه‌سی دئییلن دؤورلره قدر اوزانان، باشدا آسیا شامانیست عنعنه‌لری اولماق اوزره، بیر چوخ عنعنه‌ده راستلانان بیر سمبول‌دور. 

  تورک عنعنه‌سینده یاشام آغاجی 

  یاکوت و آلتای تورکلرینده یاشام آغاجینا دونیا آغاجی دا دئییلیر. اسکی تورک عنعنه‌سینه گؤره، بو، دونیانی اورتاسیندان (گؤبگیندن) اؤته-عالمه و دمیرقازیق اولدوزونا (قوطب اولدوزو) باغلایان، بوداق‌لاری واسیطه‌سی ایله شامان‌لارا یئراوزوندن یوکسک عالم‌لره یولچولوق ائتمه اولاناغی ساغلایان بیر آغاج‌دیر. بونا دمیر آغاج دا دئییلیر.

   شامانیست عنعنه‌یه گؤره، دونیا،  " گؤیون گؤبگی "  ایله بو آغاج سایه‌سینده ایرتیباط حالیندا اولوب، بو آغاج ایله بسله‌نیر. آنا بطنینده‌‌کی بیر کؤرپه اوچون گؤبک باغی  نئجه  حیاتی بیر اؤنمه صاحیب اولدوغو کیمی یئراوزو اوچون ده بو باغلانتی کانالی عئینی درجه‌ده اؤنمه صاحیب‌دیر. بو سببدن تورک شامانیزمینده دوْگوْن عنعنه‌سینده  ده گؤرولدوگو کیمی، بو باغلانتینی ایفاده ائتمه ده  " گؤبک "  سؤزجوگو ترجیح ائدیلمیشدیر. گرک دوْگوْن گرکسه اسکی تورک عنعنه‌سینه گؤره، گؤیون گؤبگی بیر اولدوزدور. (گؤک سؤزجوگونون شامانیزمده اوچ آنلام ایچره‌جک شکیلده ایشلندیگی گؤرولمکده دیر. اؤرنگین آلتای شامانی تانری اوٌلگنه سسله‌نیرکن عئینی جومله ده بیر آیریم ائده‌رک " اولاشیلماز ماوی گؤک " ، " ائریشیلمز آق گؤک "  و  " دؤنن اولدوزلو گؤک "  دئییر کی، بو اوچ آیری تریمین گؤی اوزونو، روحانی گؤیو و اوزایی ایفاده ائتمک اوزره ایشلندیگی ایره‌لی سورولور.) 

  تورانین باشکندی – اؤتوکن

  نامیق حاجی‌حئیدرلی 

          اؤتوکن اسکی تورکون دوشونجه‌سینه گؤره قوُتسال یئر ساییلیردی. تورکوستاندا ایلک تورک دؤولتی اولان هوُن ایمپراتورلوغونون، سوْنرالار ایسه گؤگ‌تورک دؤولتی نین باشکندی بوُردا یئرلشیردی. اؤتوکن‌ین هاردا اوْلدوغو تام دقیق‌لیکله بللی دئییل. لاکین معلوم‌دور کی، بو یئر حاضیرکی موْغولوستان اراضی‌سینده اوْرخوْن چایی‌نین منبع‌یینه یاخین اراضی‌ده اوْلوب. محمود کاشغارلی دا دیوان‌ لغات التورک اثرینده بو یئر  حاقیندا جمعی بیر جومله‌لیک بیلگی وئریر:  " اؤتوکن تاتار چؤللرینده، اوُیغور اؤلکه سینه یاخین بیر یئرین آدی‌دیر " . 

  تورکون داش یادداشی اوْلان اوْرخوْن-یئنی‌سئی یازی‌لاریندا اؤتوکن آدی تئز-تئز چکیلیر. بوُ حاقدا یازی‌نین داوامیندا آیریجا بحث اوْلوناجاق. اؤتوکن آدی  ایله باغلی ایکی فرقلی دوشونجه وار. بیرینجی دوشونجه اوْدور کی، اؤتوکن باشکندین-پایتاخت شهرین آدی ایدی. ایکینجی وِرسیون گؤره اؤتوکن اراضی‌نین، جوغرافیانین آدی‌دیر. هوُن ایمپراتورلوغونون و گؤگ‌تورک خاقانلیغی‌نین باش‌کندی ده اؤتوکن اراضی‌سینده ایدی. آراشدیرمالاردان بئله نتیجه‌یه گلمک اوْلار کی، ایکینجی ورسیوندا  داها عاغلاباتان‌دیر. اؤتوکن جوغرافیانین آدی‌دیر. باشکند‌ده بوُ جوغرافیادا یئرلشیردی.   

ماوی قان

علی حیدری آغ اسماعیل

آیسل گؤزل، گؤیچک بیر قیز ایدی. رسیم چکمگی چوخ سئویردی. او هر گون بویالی قلم‌لرینی یئره تؤکوب ساعات‌لارجا اونلارلا اویناییب خوش زامان‌لار کئچیره‌رک رسیم‌لر چکیردی: آلما- هئیوا، ، قیز- اوغلان، ائو- ائشیک، داغ- داش ...

چکدیکلرینی آتاسینا گؤستریردی. آتاسی ایسه اونون اوزون ساچلارینی تومارلایاراق آلقیشلاییردی.

بیرگون آتاسی قزئت اوخویارکن دئدی؛ اورمو گؤلو یاواش-یاواش قورویوب دوزلاغا چئویریلمکده‌دیر.

بالاجا قیز خودیکلندی.آنسیزین بیر شئی عاغلینا گلدی؛ او اورمو گؤلونو چکمک ایسته‌دی.

میلّتچی‌لیک، اونون موحافیظه‌کار، لیبرال‌ و رادیکال فورمالاری

فرید ذولفقارلی 

   تاریخاً اینسان‌لار اؤز اجدادلاری‌نین عادت-عنعنه‌لرینه، دوغما تورپاق‌لارینا، قرارلاشدیریلمیش اراضی‌لری و بوردا مؤوجود اولان حاکیمیت‌لرینه صادیق اولموشلار. لاکین، 18-جی عصرین سونلاری اینسان جمعیتینده یارانان یئنی مئیل‌لر (مثلاً، معاریفچی‌لیک حرکاتی، صنایع اینقیلابی) اینسان‌لاری میلّتچی‌لیگه سؤوق ائتمگه باشلامیشدی. بئله‌لیکله، میلّتچی‌لیک مودرن آنلاییش اولاراق، ایلک دفعه  18-جی عصرین سونو، 19-جو عصرین اوّلی اوروپادا مئیدانا گلمیش و موختلیف زامان‌لاردا، فرقلی اوروپا اؤلکه‌لرینده بیر نئچه فورمادا تظاهور ائتمیشدیر. سونرالار میلّتچی‌لیک ایجتیماعی و فردی حیاتین عومومی‌ قبول اولونان، آیریلماز دویغوسونا و چاغداش تاریخین یئگانه موعین‌ائدیجی فاکتورونا چئوریلمیشدیر. اونون ایلک گوجلو تظاهورلری کیمی فرانسه و آمریکا اینقیلاب‌لارینی نومونه گؤسترمک اولار. 19-جو عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق میلّتچی‌لیک مرکزی اوروپادا گئنیش یاییلمیش و سونرالار لاتین آمریکاسی، داها سونرا ایسه شرقی و جنوبی اوروپا اؤلکه‌لرینه نوفوذ ائتمیشدیر. 20-جی عصرین اوّل‌لری ایسه میلّتچی‌لیک قدیم آسیا و آفریقا تورپاق‌لاریندا چیچکلنمگه باشلامیشدیر. بئله‌لیکله، 19-جو عصر " اوروپا میلّتچی‌لیگی عصری " آدلانیرسا، 20-جی عصر ده آسیا و آفریقا میلّتچی‌لیگی عصری حساب اولونور (Kohn 2018, par. 1-2). 

   گوجلو دؤولت‌‌ قوروجولوغوندا میلّت و میلّی شوعور آنلاییشی‌نین دوغرو درک اولونماسی و تشویق ائدیلمه‌سی ضروری عامیل‌لردن بیری‌دیر. بو سببدن میلّت و میلّتچی‌لیگین تاریخی کؤکلری و تکامولو، اونون یارانما شرط‌لری و سبب‌‌لری همچنین موختلیف اؤلکه‌لرده کی  تظاهور فورمالاری درین تدقیق اولونمالی و اؤیره‌نیلمه‌لی‌دیر. او، تاریخی ضرورتدن دوغان فلسفی-مدنی آنلاییش، سوسیال-سیاسی ایدئیا، مفکوره و موباریزه فورماسی کیمی گئنیش آراشدیریلمالی، موثبت و منفی تظاهورلری اؤیره‌نیلمه‌لی‌دیر. اونون موثبت جهت‌لریندن فایدالاناراق گوجلو، مسئولیتلی و تعصوبکئش میلّت قوروجولوغو ایستیقامتینده تدبیرلر حیاتا کئچیرتمک مومکون‌دور.     

  ایکینجی دونیا موحاریبه‌سینه کیمی (میلّت) میلّتچی‌لیک پراکنده شکیلده آراشدیرلسا دا، موحاریبه‌دن سونرا آمریکا و اوروپادا کارلتون هئیس، هانس کوهن، آلفرد کوببان، لویز اسنایدر کیمی تاریخچی‌لر، کارل دویش، إلی کِدوْری، تام نایرن، جون بروللی، إریک ج. هابسبام‌، إرنست قِللنِر، بِنِدیکت آندرسون کیمی مودرنیست‌لر و 1980-90-جی ایللردن اعتیباراً إتنو-سمبول‌چو جان آرمسترانگ، آنتونی د. اسمیت، جان هاتچینسون کیمی نظریه‌چی‌لر طرفیندن -  " حاضیر بیر ایجتیماعی کاتقوریا " ،  " مودرن دؤور آنلاییشی "  کیمی و " إتنیک کئچمیش و مدنی عامیل‌لر "  کونتکستیندن - داها گئنیش و سیستملی شکیلده تدقیق اولونموشدور (نصیبوو 2015، پار. 7-9). 

    بو آراشدیرمادا میلّت، میلّتچی‌لیک آنلاییش‌لاری و میلّتچی‌لیگین لیبرال‌، موحافیظه‌کار و رادیکال فورمالاری موختلیف ادبیات، آکادمیک مقاله و دیگر اینترنت رسورس‌لارینا (إنسیکلوپدیا و س.) ایستیناداً آراشدیریلمیشدیر. آراشدیرمانین مقصدی میلّت و میلّتچی‌لیک آنلاییش‌لارینا موختلیف یاناشمالاری و باخیش‌لاری تحلیل ائده‌رک اوروپا میلّتچی‌لیگی‌نین مئیدانا گلمه‌سی و فورمالاشماسینی، همچنین، میلّتچی‌لیگه چاغداش باخیش‌لاری موذاکیره ائتمک و لیبرال‌، رادیکال و موحافیظه‌کار میلّتچی‌لیگین اؤزل خوصوصیت‌‌لرینی گؤسترمکدن عیبارت‌دیر. آراشدیرمادا قارشی‌یا قویولان مقصدلردن بیری ده  " میلّتچی‌لیک نگاتیو یوخسا، پوزیتیو فنومن‌دیر؟ "  سوالینا جاواب وئرمکدن عیبارت‌دیر. عومومی‌‌لیکده آراشدیرما بئش حیصه‌دن عیبارت‌دیر. بیرینجی حیصه ده میلّت و میلّتچی‌لیک آنلاییشینا موختلیف باخیش‌لار، ایضاح‌لار و یاناشمالار موذاکیره‌لی شکیلده تقدیم ائدیلمیشدیر. آراشدیرمانین ایکینجی و اوچونجو بؤلمه‌سینده میلّتچی‌لیگین اوچ فورماسی - لیبرال‌، موحافیظه‌کار و رادیکال میلّتچی‌لیک - موذاکیره ائدیله رک اونلارین فرقلی خوصوصیت‌‌لری تحلیل و ایضاح ائدیلمیشدیر. دؤردونجو حیصه میلّتچی‌لیگه آلچالدیجی موناسیبته فرقلی ایضاح گتیرمکله، 19-جو عصر فنومنی‌نین نه اوچون داها چوخ نظری و علمی آراشدیریلماسی‌نین ضروری‌لیگینی ایضاح ائتمکدن عیبارت‌دیر. سونونجو، بئشینجی حیصه‌ده آراشدیرمانین عومومی‌ نتیجه‌لری و یئکون فیکیرلر اؤز عکسینی تاپمیشدیر. 

علی اصغر غفوری‌نیا (5 آذر1321 سلماس) - یازیچی، آراشدیرماچی، سلماس‌شوناس، موعلّیم، خیریه‌چی

یاشاییشی

علی اصغر غفوری‌نیا 1321-نجی ایل آذرین 5-ده سلماس‌ین سوره کندینده آنادان اولوب.  بؤیوک باباسی غفور عیان کندی‌نین آتلی‌لاری‌ باشچیسی اولموش مشروطه اینقلابی حرکاتیندا یاخیندان ایشتراک ائده‌رک 1287.نجی ایلده ستارخان‌ین موجاهیدلری‌نین سنگرینده استیبداد علئیهینه ساواشمیشدی آنجاق سونرالار محمدعلی شاه یانلی کوردلر طرفیندن بیر چاتیشمادا کهنه‌شهرده اؤلدورولموشدو.

علی اصغر غفوری‌نیا ایلک و اورتا تحصیلی سلماسدا بیتیردیکدن سونرا 1340-نجی ایلده شرقی آذربایجان‌ین تعلیم و تربیه ایداره‌سینده ایشه آلینیب اون ایل موعلّیم‌لیک ائتمیشدیر.1346-نجی ایلده تعلیم‌له یاناشی تبریز بیلیم یوردونون "بشری جوغرافیا" بؤلمه‌سینده تحصیلینی سوردورموشدو.

او  سونرالار خاطیره‌لرینده یازاجاق:

تبریزله بیلیم یوردونون ال‌وئریشلی اورتامی و دگرلی اوستادلاری حیاتیمدا بؤیوک ائتکی یاراتدی. بو دؤرد ایلین، بوتون چتینلیک‌لرینه، زورلوق‌لارینا، چاتیشمازلیق‌لارینا باخمایاراق  یاشاییشیمدا  تکرار اولمایاجاق ان گؤزل، ان وئریملی، ان موتلو گونلریم اولدو. بیلیم یوردوندا، پهلوی‌لرین و فارس شئونیزمی‌نین آذربایجان میلتی ایله ساواش حالیندا اولدوغونو، باشدا ایقتیصاد، دیل، تاریخ، ادبیات، کیملیک، شخصیت‌لر و کتاب‌لاریمیز اولماقلا بوتون وارلیغیمیزی یاغمالادیقلارینی‌  آنلایاراق قارشیما یئنی پنجره‌ آچیلدی.

 ​

اؤکسوز 

علی بیگ حسین‌زاده 

      آلتون ساچین آتاسی داش‌دمیر موحاریبه  باشلانارکن آرخاداشی حامد بیگین یانینا گئدر، کندیسینی کؤنوللو اولاراق یازدیریر، موحاریبه  مئیدانینا تله‌سیر. ایکی آی قهرمانجاسینا بؤیوک دعاوالاردا بولوندوقدان سونرا، نهایت دهشتلی بیر ووروشمادا کؤکسوندن یارالانیر. آرخادا بولونان خسته‌خانایا گتیریلیر. تام اوچ گون دویغوسوز دوشدوکدن سونرا اویغودان اویانیب، اؤله‌جگینی حیس ائدر-ائده‌مز گؤزوندن یاش آخار بیر حال ایله اوزونو سمایا توتار:

  - ائی بؤیوک یارادان! بو آغلامام  یارامین آغریسی، اؤلمک قورخوسوندان دئییل. زیرا آغلاماق ارلرین شانینا یاراشار شئی‌لردن اولمادیغی معلوم دور. بوراسینی ائییجه دوشونور، گؤزلجه‌سینه بیلیرم کی، دامارلاریندا جیلخا تورک قانی اولانلار وطن، میلت، حورّیت اوغروندا شهید اولورلارسا، جیسماً  فقط غاییب اولورلار، روحاً دایما یاشایاجاقلارینا اومیدیم پورکامال‌دیر. تؤکدوگوم بو حسرت یاشی ایله وطنه ایسته دیگیم کیبی یاردیم ائتمه‌دیگیمدن‌دیر. بونو گؤزل آنلاییرام کی، وطنینی سئومه‌ین میلّتینی سئومز، میلّتینی سئومه‌ین حورّیتینی ده لاییقینجه آنلاماز.    

​

آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری‌– خوراسانلی خوجا دهّانی‌

سعادت شیخی‌یئوا

 آذربایجان اوخوجوسونا آدی یالنیز تورکیه ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی تانیش اولان، تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا آزسایلی ایرثی ایله تدقیقات اوبیئکتی اولان خوجا دهّانی‌نین شخصیتی و یارادیجی‌‌لیغی باره‌ده بحثه باشلامامیشدان اؤنجه بو پروبلمین کؤکونده دوران خوراساندا یارانان اوغوز ادبیاتی و اونون آذربایجانلا علاقه‌سی‌‌نین تاریخینه عومومی شکیلده بیر إکسکورس ائتمگه احتیاج واردیر.

خوراسان بؤلگه‌سینده یارانان ایلک اوغوز ادبیاتی اؤرنک‌لری، دیل خوصوصیت‌لری و نماینده‌لری‌‌نین آذربایجان تورکجه‌سی ایله باغلی‌لیغی، ایلک دؤورلرده همین نومونه‌لرده شرق و غرب ادبی تورکجه‌لری‌‌نین بعضی موشترک لهجه اؤزل‌لیک‌لری‌‌نین تاریخی-سیاسی پروسه‌لردن قایناقلانان سبب‌لری ایندی‌یه‌دک علمی-نظری تحلیلینی تاپمامیش و بو ادبی تظاهرلر آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌میشدیر. حالبوکی تا‌‌نینمیش دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لاریندا فاکتیکی ماتریال اساسیندا تورکوستاندان خوراسانا اوغوز طایفالاری‌‌نین گلیشی‌‌نین سبب‌لری، او جمله‌دن موغول ایستیلاسی‌‌نین نتیجه‌سی اولاراق اونلارین کوتلوی کؤچو و بو اراضیده سیخلیقلا مسکونلاشماسی مسئله‌لری علمی دَیرینی آلمیشدیر. بو گؤرکملی دیلچی عالیمه ایستیناداً بیر سیرا آراشدیرمالاردا همین پروسه دؤنه-دؤنه وورغولانسا دا، غرب تورکجه‌سینده ایلک اثرلرین بو بؤلگه‌ده، یعنی خوراساندا یاراندیغی خوصوصی آراشدیریلمامیش و دیقّت داها چوخ همین شاعیرلرین بو بؤلگه‌دن آیریلدیقدان سونرا باغلاندیقلاری دؤولت‌لرده‌کی فعالیته یؤنلدیلمیشدیر. خوصوصیله تورکیه‌ده قلمه آلینمیش چوخ‌سایلی تدقیقات اثرلرینده آنادولودا ایلک غرب تورکجه‌سینده ادبی اثر یارادان مؤلیف‌لرین - احمد فقیه، دهّانی‌ و دیگرلری‌‌نین خوراساندان آنادولویا گئتدیکلری و تورک دیلینده ادبیاتین یارانماسیندا گؤستردیکلری خیدمت باره‌ده معلومات وئریلیر. اصلینده اولدوقجا حساس اولان بو مسئله دقیق، اوزون‌مودّتلی و تفرروعاتلی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. خوراسان اراضیسی و چئوره‌سی‌‌نین اورتا چاغدا اوغوز تورکجه‌سینده ایلک ادبی نومونه‌لرین یارانماسی اوچون مونبیت بیر زمینه مالیک اولماسی، آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک پوئتیک اثرلرین بو جوغرافیا ایله باغلی‌لیغی‌‌نین سبب‌لری بیر سیرا علم ساحه‌لری‌‌نین (سیاسی تاریخ، دیل تاریخی، ادبیات تاریخی و س.) علاقه‌لی شکیلده اؤیرنه‌جگی بیر مسئله‌دیر. بو پروبلمه آذربایجان تدقیقاتچی‌لاری تورکیه و ایران عالیم‌لری ایله قارشی‌لیقلی فیکیر موبادیله‌لری، اوبیئکتیو علمی موذاکیره‌لر واسطه‌سیله آیدینلیق گتیره بیلرلر. بیز بورادا مورکّب کاراکترلی بو پروسه‌لرین بیر پارچاسی اولاراق گؤردوگوموز خوجا دهّانی‌نین آنادیللی یارادیجی‌‌لیغی ایله باغلی بیر سیرا مسئله‌لره آیدینلیق گتیرمگه، اونون و بعضی هموطن‌لری‌‌نین آذربایجان ادبیات تاریخینده ده یئری اولا بیله‌جگینه ایشیق توتماغا چالیشاجاغیق.

پاکیستان پولونون اوزرینده تورکیه بایراغی     

  پاکیستان ایسلام جومهوریتی‌نین هر زامان تورک دؤولت‌لری‌نین یانیندا اولدوغو هر کسه معلوم‌دور. بو صؤحبتده پاکیستان و تورکیه یاخینلیغی ایسه خوصوصیله قئید ائدیلمه‌لی‌دیر.     

  بو، ایستر دؤولت‌لر، ایسترسه ده، خالق‌لار آراسیندا سیخ علاقه  ایله موشاهیده اولونور. بو یازیدا  پاکیستان و تورکیه موناسیبت‌لرینی داها دا سیخلاشدیران تصادوفی بیر حادیثه  اطرافیندا صؤحبت گئدیر.  

 پاکیستانین پولو اوزه‌رینده حک اولونان تورکیه بایراغینین تاریخچه‌سی هارادان باشلاییر؟ 

  پاکیستانین میلّی پول واحیدی روپیه‌‌دیر. پاکیستان، 1988-جی ایلدن ایستیفاده ائتدیگی 1000 روپیه‌‌لیک اسکیناسیندا 2007-جی ایلده دییشیک‌لیک ائتمک قرارینا گلیب. ایلک واخت‌لار پولون اوزرینده پاکیستانین کئچمیش لیدری محمد علی جناح‌ین شکلی حک اولونموشدو. 2007-جی ایلده پاکیستان مرکزی بانکی پول اسکیناس‌لاری‌نین دیزاینیندا دَییشیک‌لیکله باغلی قرار وئریر. همین قراردا قئید اولونوردو کی، 1000 روپیه‌‌‌نین اوزرینده پاکیستان بایراغی دا حک اولونسون. آما بورادا تام تصادوف نتیجه‌سینده سونرادان تاریخه چئوریله‌جک بیر حادیثه  باش وئریر.

آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری - حوروفی شاعیر رفیعی

سعادت شیخی‌یئوا

فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

اورتا چاغین ایجتیماعی، علمی و دینی دوشونجه ساحه‌لری ایله یاخیندان باغلی اولان، دؤورونون تاریخی-سیاسی پروسه‌لری، ادبی تخیّولو، فلسفی تفکّورو، دینی باخیش و موسیقی زؤوقونو نوماییش ائتدیرن و آذربایجان خالقی‌‌نین میلّی-معنوی دَیرلری‌‌نین ایفاده‌چیسی اولان کلاسیک ادبیاتین اؤیرنیلمه‌سینده باخیش بوجاق‌لارینی یئنیلمه و قلیب‌لنمیش یانلیش‌لارین فیکری آسیلی‌لیغیندان آزاد اولماغا احتیاج یارانمیشدیر و بو، آرتیق زاما‌‌نین طلبی‌دیر. چونکی یالنیز دؤورون طلبینه اویغون پریزمادان باخیلارسا، کلاسیک ادبی ایرثین ایندیه‌دک قارانلیق‌لارا بورونموش بیر سیرا مقام‌لارینا ایشیق سالینا بیلر. بیر چوخ باخیمدان مادی مدنیتیمیزین گؤستریجیسی اولان آبیده‌لرله عینی ایستاتوسدا اولان معنوی-فیکری میراثیمیزین – کلاسیک ایرثین قورونماسی اولدوقجا واجیب‌دیر. چونکی بو اثرلرده خالقیمیزین میلّی، معنوی، اخلاقی، ادبی، فلسفی و دینی دوشونجه‌سی، بوتون بو سادالادیق‌لاریمیزین جمعیندن یارانان وارلیغی اؤز ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. بو اثرلر ساده‌جه فردی بدیعی تخیولون دئییل، کولکتیو ذهنیتین ده محصولو کیمی درک و قبول اولونور. اصلینده میلّی-معنوی ثروتیمیزین چکیسی، سرحدلری و یارادیجی‌‌لاری سیخلیقلا گوند‌مه گلن و آکتوال‌لیغینی ایتیرمه‌ین مسئله‌لردن‌دیر. اما بو ساحه‌‌‌نین تدقیقی آرتیق فرقلی موستوی‌یه کئچمه‌لی، یئرسیز شیشیرتمه و ضررلی تحریف‌لردن آریناراق جدی تدقیقات‌لارین اوبیئکتی اولمالی، بئین‌الخالق علمی عالمده آذربایجان تورک‌لری‌‌نین زنگین معنوی-اخلاقی دَیرلری‌‌نین گؤستریجیسی اولاراق تقدیم اولونمالی، دیگر اؤلکه‌لرین بیر چوخ تفکّور صاحب‌لری‌‌نین بو دوشونجه مرکزیندن فایدالاندیغی سیستملی شکیلده اساس‌لاندیریلمالی، تکجه آذربایجا‌‌نین دئییل، دونیا ادبیاتی ایچریسینده حقیقی مؤوقعئیی موعین‌لشدیریلمه‌لی‌دیر. بو ایشین گؤرولمه‌سینده کورتبیی‌لیک یول‌وئریلمز، مرکزلشدیریلمیش آراشدیرمالار ایسه آرتیق تاریخی ضرورت‌دیر.

علی سعاوی (د. 8 دسامبر 1839 ایستانبول- اؤ. 20 مه 1878 ایستانبول)  عوثمانلیدوشونورو و یازیچیسی‌دیر. تورکچولوکفیکیری‌نین ایلک ائیلمچیسی اولاراق قبول ائدیلر. [۱]   

  2. عبدالحمیده قارشی ائتدیگی باشاریسیز کودتا گیریشیمی ایله بیلینن بیر  تاریخی شخصیت‌دیر. بو اولایدان یانا بیله‌سینه  " ساریقلی قیامچی "  دئییلمیشدیر.    

  عوثمانلی دؤولتی‌نین سیاسی و ایجتیماعی چتین‌لیک‌لرینه حل تاپماق اوچون چوخ دوشونوب داشینمیش، ایسلامی قایناق گؤتوره‌رک تورکچو، تورانچی گؤروش‌لر قارشی‌یا قویموش بیر آدام ایدی. سولطان عبدالعزیز دؤنمینده گنج عوثمانلی‌لار ایله بیرلیکده پاریس و لندن‌ده اولدی؛ حؤکومت علئیهینه یازی‌لار یازدی؛ قزئت چیخارتدی. عبدالحمید دؤنمینده  یوردا دؤنموش؛ بیر مودّت قالاتاسارای سولطانیسی مودیرلیگی ائتمیشدیر. بو وظیفه‌دن آلیندیقدان سونرا ایشسیز اولدوغو سیرادا تشکیلات‌لاندیردیغی بیر نئچه یوز آدام ایله چیراغان سارایینی باساراق 5. مرادی تاختا کئچیرمک ایسته‌دی؛ بو جهدی اثناسیندا یئددی سککیز حسن پاشا طرفیندن باشینا آلدیغی چوبوق ضربه‌سی ایله اؤلدو. 

نیمتاج خانیم سلماسی (نیمتاج خاکپور) (1989-1906)—  آذربایجان شاعیره‌سی. "کاوه" شعری ایله آد قازانمیشدیر.

یاشاییشی

  نیمتاج خانیم سلماسی 1906-جی ایلده آذربایجانینسلماس بؤلگه‌سی‌نین لکیستان ماحالی نین سولطان احمد کندینده آنادان اولموشدو. آتاسی مسعود دیوان لقبلی مسعود خان، لکیستانین سرکرده‌لریندن ایدی. باباسی حاجی وزیر لکیستانی سلماسین مشهور شخصیت‌لریندن ساییلیردی. آناسی  " آغا خانیم "  لقبلی نرگیز خانیم ایدی.     

  1919-جو ایلده کورد شکاک عشیرتی نین باشچیسی اسماییل آغا سیمیتقو دسته‌لری اورمیه‌ده توپلاشدیغی زامان سلماس اهالیسی اؤزونو مودافیعه  ائتمگه حاضیرلاشیب. همین واخت سلماسین لکیستان ماحالی نین اهالیسی چوخ چتین‌لیک لر 15 مین گولله الده ائدیب اؤز سیلاحلی‌لارینا تعلیم وئریردیلر. دیگر طرفدن سیمیتقو اونلاری گولله‌لری تحویل وئرمگه چاغیریب و بیلدیریب کی، اگر تسلیم اولماسانیز قادین و اوشاق‌لارین قتل‌عام ائدیله‌جگی قاچیلمازدیر. نهایت 1919-جو ایل دسامبرین 19-دا لکیستان اهالیسی ایله تالانچی سیمیتقو قوشونو آراسیندا ساواش باشلادی. لکیستانلی کیشی و قادین‌لار هامیسی ساواشا قوشولدو و بؤیوک قهرمان‌لیق گؤستردیلر. لاکین اونلاردا یالنیز 340 عدد سیلاح اولدوغو اوچون سولطان احمدده باش وئرن ساواش 2 ساعاتدان چوخ چکمه‌دی و کوردلر هر طرفدن کنده گیره‌رک لکیستانلی‌لاری قتل‌عام ائدیب، هر شئیی تالاییب آپاردیلار. کیشی‌لرین چوخو اؤلدورولدو، قادین و اوشاق‌لار ایسه اسیر دوشدو. کوردلرین الیندن قاچان‌لار قارا قیشلاق کندینه گلیب اورادا یئنیدن مودافیعه‌یه حاضیرلاشدیلار. سیمیتقو سولطان احمدی تالان ائتدیکدن سونرا قارا قیشلاقا هوجوما کئچدی و طرف‌لر آراسیندا یئنیدن قانلی ساواش باشلادی. سیمیتقو قوشونونون سایی و سیلاح-سورساتی لکیستان اهالیسیندن قات-قات چوخ ایدی. بو ساواشدا لکیستانلی‌لارا صادق خان، مسعود خان و ابراهیم خان آدلی 3 قارداش سرکرده‌لیک ائدیردی. آذربایجانلی‌لار بو غئیری-برابر ساواشدا 11 ساعاتدان آرتیق موقاویمت گؤستره بیلمه‌دیلر، بونونلا دا قارا قیشلاق کندی ایشغال ائدیلدی. غئیری-برابر ساواشدا لکیستان قوشونونون سرکرده سی مسعود دیوان ناراحات‌لیغیندان اینتیحار ائتدی و بوتون منطقه  سیمیتقو طرفیندن ایشغال اولوندو.