آذربایجانین ایلک ادبیات تاریخچیسی

 ترانه محرمووا 

   " بوتون آذربایجان ادبیاتینی تصدیق ائدن تکجه بیر آد وارسا، او دا فریدون بیگ کؤچرلی‌دیر کی، اوچ جیلدلیک  " آذربایجان ادبیاتی تاریخی "‌نی مئیدانا گتیریب " . ی.و.چمنزمینلی‌نین همکاری حاقیندا یازدیغی بو فیکیرلر گؤرکملی ادبیاتشوناس و معاریف خادیمی‌نین ادبیات، مدنیت و اینجه صنعت تاریخیمیزده توتدوغو یئری سجیه‌لندیریر. تصادوفی دئییل کی، فریدون بیگ کؤچرلی‌نین آدی ادبیات تاریخچیسی، نظریه‌چیسی، تنقیدچیسی، ترجومه‌چیسی، مطبوعات و تئاتر قوروجوسو، پداقوق، معاریفچی و بؤیوک وطنداش کیمی تاریخیمیزده ابدی‌لشیب. فریدون بیگ کؤچرلی‌نین، قیرخ ایله یاخین بیر دؤورو احاطه ائدن علمی یارادیجی‌لیغی، ادبیاتشوناس‌لیغین هانسی قووّتلی و ضعیف جهت‌لره مالیک اولدوغونو آیدینلاشدیرماق اوچون قییمتلی‌دیر.  " بیر میلتین ادبیاتی، دئمک اولار کی، اونون معیشتی‌نین آیینه‌سی‌دیر. هر بیر میلتین دولاناجاغینی ، اؤوضاعی-معیشتینی، درجه‌یی-ترقیسینی، مرتبه‌یی-کمالینی، قودرت و جلالینی اونون ادبیاتیندان بیلمک اولار "  یازیردی گؤرکملی ادبیاتشوناس.

او اولماسین، بو اولسون — 1956-جی ایلده حسین سیدزاده طرفیندن چکیلمیش فیلم.^[۱][۲]

مضمون

  فیلمده 1910-جو ایلده باکی‌دا جریان ائدن حادیثه‌لر گؤستریلیر. ایکی گنجین — سرور (عارف میرزه‌ قولی‌یئو) و گولنازین (تامارا گؤزلووا)^[۳] بؤیوک و عولوی محبتیندن، محبتین پولا، جهالته و فئودال قالیق‌لارینا غالیب گلمه‌سیندن بحث اولونور. اساس قهرمان‌لارلا یاناشی فیلمده روستم بیگین بیر چوخ دوست-تانیشی: تاجیرلر، آلوئرچی‌لر، قوچولار، مورتجع، ساتقین ژورنالیست‌لر ده اؤز عکسینی تاپیر. لاکین یؤنتمن منفی قووّه‌لری بئله اینسانا سئودیرمگه نایل اولموشدور. 

​ 

​

جعفرزاده عزیزه محمد قیزی (29 دسامبر 1921، باکی، آذربایجان شوروی – 4 سپتامبر 2003، باکی) — یازیچی، ادبیاتشوناس، ایجتیماعی خادیم، فیلولوژی علم‌لری دوکتورو، پروفسور، 1946-جی ایلدن آذربایجان یازیچی‌لار بیرلیگی‌نین عوضوو. 

یاشاییشی

  1921-جی ایل دسامبرین 29-دا باکی شهرینده آنادان اولموشدور. ایلک تحصیلینی 25 سایلی مکتبده آلمیش، سونرا تئاتر تکنیکی مکتبینده و ایکی‌ ایللیک موعلیم‌لر اینستیتوتوندا اوخوموش، 1942-1944-جو ایللرده آغسو رایونونداکی چاپارلی کندینده موعلیم ایشله‌میشدیر. 1946-1947-جی ایللرده اِکستِرن یولو ایله آذربایجان دؤولت بیلیم‌یوردونون فیلولوژی فاکولته‌سینی بیتیرمیشدیر. 1944-1946-جی ایللرده جعفر جبارلی آدینا  " آذربایجان‌فیلم "  کینواستودیوسو سناریو شؤعبه‌سی نین رئیسی، 1947-1949-جو ایللرده تئاتر تکنیکی مکتبی نین مودیری، 1950-1955-جی ایللرده پداقوژی اینستیتوتدا دوچنت، کافِدرا مودیری، 1956-جی ایلده کامچاتکا پداقوژی اینستیتوتوندا دوچنت، 1957-1974-جو ایللرده آذربایجان علم‌لر اکادمی‌سی‌ نین ا‌ل‌یازمالار اینستیتوتوندا باش علمی ایشچی، شؤعبه  مودیری، 1974-جو ایلدن ایسه باکی دؤولت بیلم‌یوردونون پروفسورو وظیفه‌لرینده چالیشمیشدیر[۱]. عزیزه جعفرزاده 19. عصر آذربایجان ادبیاتی تاریخی‌نین بیلیجیسی کیمی تانینیردی و بو ساحه‌ده 1950-جی ایلده  " 19. عصر آذربایجان ادبیاتیندا معاریفچی-ضیالی صورت‌لری "  مؤوضوسوندا نامیزدلیک، 1970-جی ایلده  " 19. عصر آذربایجان پوئزیاسیندا خالق شعیری اوسلوبو "  مؤوضوسوندا دوکتورلوق تِزلرینی مودافیعه  ائتمیشدیر. 

لاچین دهلیزی - 1992-جی ایلین مه‌‌ آییندا آذربایجان جومهوریتی‌ین اراضیسینده ائرمنی قووّه‌لری طرفیندن[۱]قاراباغین قوندارما  " داغلیق قاراباغ جومهوریتی "  ایلهائرمنیستان جومهوریتی آراسیندا آچیلان دهلیزدیر.   

  1994-جو ایلده قاراباغ ساواشی نین آتش‌کس راضیلاشماسیندان سونرا قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتینظارتی آلتیندادیر. لاکین رسمی اولاراق آذربایجان جومهوریتی نین لاچین رایونونون بیر حیصه‌سی‌دیر. 

  بو دهلیزدن قوندارما داغلیق قاراباغ جومهوریتی ائرمنیستانابؤیوک میقداردا ارزاق و دیگر ماتریال‌لار کئچیریر. عوضینده ایسه ائرمنیستان جومهوریتی داغلیق قاراباغ جومهوریتیندن الکتریک آلیر.[۱]

خودافرین: سیرری آچیلمایان کؤرپو

جبراییل بؤلگه‌سی‌نین قوملاق کندینده یئرلشن خودافرین کؤرپوسوندن زامان-زامان بحث اولونوب. حاقّیندا رومان‌لار، بایاتی‌لار یازیلان بو تاریخی آبیده‌نین باشی‌نین اوستوندن قارا بولودلار اسکیک اولماییب.       

  ایکی یئره پارچالانمیش آذربایجانین اورتاسیندا 19.عصردن باشلایاراق سرحد چایینا چئوریلمیش آراز اوزرینده یئرلشمه‌سی بو کؤرپونو خالق دوشونجه‌سینده وطنین اراضی بوتؤولوگونون سمبولو دورومونا یوکسلدیب.   

  مرحوم یازیچی فرمان کریم‌زاده نین  " خودافرین کؤرپوسو "  رومانی شاه ایسماییل ختایی‌نین حیاتی و دؤولتچی‌لیک اوغروندا موباریزه‌سینه حصر اولونسا دا، اثرده همچنین خودافرین کؤرپوسو قدیم‌لیک و تورکون تاریخی هونرلرینه شاهیدلیک رمزی کیمی تصویر اولونوب. 

 ​

تورپاغا قاریشان قان

   آرتیق اوچ گون ایدی کی، ائرمنی‌لر کندی آتش آلتیندا ساخلاییردیلار. بونونلا دا کیچیک و ایری‌چاپلی سیلاح‌لاردان آتیلان گولله‌‌لرله دینج اهالینی واهیمه‌یه سالماغا چالیشیردیلار. هله ایکی آی بوندان اول، یعنی 2020-جی ایلین ژوئیه آییندا ائرمنی‌لر طرفیندن سرحد‌لریمیزه ائدیلن هوجوم نتیجه‌سینده گئدن بئش‌گونلوک ساواش دا عئینی سناریو ایله باشلانمیشدی. دوشمن مسافه‌جن قاراباغدان چوخ اوزاقدا اولان سرحد کند‌لریمیزی آتشه توتموش، بیر نئچه دینج ساکین‌لریمیزین ائو‌لرینی بومبالامیشدی. بونون نتیجه‌سینده اؤز حَیطینده آغاج‌لاری سولایان قوجامان کند ساکینی 76 یاشلی عزیز کیشی‌نین ائوینه غفلتاً دوشن بومبانین قلپه‌‌لری اونون حیاتینا سون قویموش، حَیطده کی  توت آغاجینا هؤروکلنمیش بیر ساغمال اینگینی و پیه‌ده اولان سککیز قویونونو، حَیط-باجادا هرلنن یوزه یاخین تویوق-جوجه‌سینی یئره سرمیشدی. قونشویا یوخا سالماغا کؤمگه گئتمیش نیسه آرواد پارتلاییش سسینی ائشیدن کیمی ال‌لری اونلو حالدا اؤزونو حَیط‌لرینه یئتیرنده آرتیق گئج اولدوغونو، اللی ایل‌لیک عؤمور-گون یولداشی‌نین باشیندان و سینه‌سیندن آلدیغی قلپه نتیجه‌سینده جانسیز حالدا تورپاغا یاییلان قان ایچینده یئرده اوزاندیغینی گؤرموشدور. او، یاواش-یاواش آلوولانان، اوچوب-داغیلمیش ائوینه باخاراق اری‌نین مئیدی‌نین یانیندا یئره چؤکموش، سون دفعه   " سنی یاناسان ائرمنی! "  ایفاده سینی هایقیراراق ساچلارینی یولماق اوچون ال‌لرینی یوخاری قالدیرماق ایسته‌دیگی آندا آلدیغی قلب حمله‌سیندن ائله یئرینده‌جه دونیاسینی دَییشمیشدی ...  

آذربایجان معاریفچی‌لیک فلسفه‌سینده آذربایجانچی‌لیق ایدئیاسی مسله‌‌‌لری 

  واحد عُمروو  

  فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو 

        اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا عباس‌قولوآغا باکیخانوولا یاناشی اسماعیل بیگ قوتقاشانلی، میرزا شفیع واضح، قاسم بیگ ذاکر، خورشید بانو ناتوان کیمی معاریفچی‌‌لرده آذربایجانچی‌لیق ایدئیا‌لارینا دایر اثر‌‌لریله دیقتی جلب ائتمیشدیر.   

  آکادمیک فیض‌اله قاسم‌زاده اون دوققوزونجو عصر آذربایجان ایجتیماعی فیکرینده معاریفچی‌لیگین اوچ اینکیشاف مرحله‌سی کئچیردیگینی، بیرینجی مرحله‌نین آذربایجانین پارچالانما دؤورونون سون ایل‌‌لرینی و 30-40-جی ایل‌‌لری احاطه ائتدیگینی، ع.باکیخانوو، ا.قوتقاشینلی، میرزه شفیع واضح کیمی آز-چوخ رئالیزمه مئیل گؤسترن یازیچی‌لارین ‌سیماسیندا مئیدانا چیخدیغینی قئید ائتدیردی. تأسوف کی، بیر چوخ تدقیقاتچی‌لار رئالیزم یارادیجی‌لیق مِتودو و معاریفچی‌لیک فلسفه‌سی آراسینداکی باغلی‌لیغی آچیب گؤسترمه‌میشدیر. او، بو مرحله‌ده آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین هله چوخ ضعیف، ایبتیدایی و روشئیم(جنین) حالیندا اولدوغونو، میلّی شوعورلا باغلی بعضی خوصوصیت‌‌لری ایله (خالقا، وطنه محبت، آزاد‌لیق ایدئیا‌لاری‌نین ترنّومو، معاریفی یایماق و س.) آنجاق جوزئی بیر نیسبتده روس معاریفچی‌‌لرینه یاخینلاشا بیلدیگینی گؤسترمیشدیر. او، ایکینجی مرحله‌نین 50-60-جی ایل‌‌لری احاطه ائتدیگینی و بو زامان آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین م.ف.آخوندزاده‌نین‌ سیماسیندا کمالا چاتدیغینی، اوچونجو و سون دؤورون 70-90-جی ایل‌‌لره تصادوف ائتدیگینی، بو دؤورده معاریفچی‌لیگین م.ف.آخوندزاده‌نین واریث‌‌لری حسن بیگ زردابی، نجف بیگ وزیرووون‌ سیماسیندا اینکیشاف ائتدیگینی و عصرین سونوندا باکی‌دا کاپیتالیزمین اینکیشافی ایله علاقه‌دار او‌لاراق، اؤز قاباقجیل مؤوقئعیینی ایتیرمگه باشلادیغینی قئید ائتمیشدیر.  

​

معاریفچی‌لیک تاریخیمیزین سوء قصدلری 

   اون دوققوزنجو یوزایل‌لیگین اورتا‌لاریندان، خوصوصیله، میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین جهالت قارانلیغیندا گونش کیمی پارلاماسیندان سونرا آذربایجاندا تاریخی بیر دالغا – آیدین‌لیق (معاریف‌لنمه) حرکاتی باشلادی.  

  خالقین موطلق حیصه‌سی‌نین ساوادسیز و حوقوقسوز اولدوغو، دین، شریعت احکام‌‌لاری ایله ایستیثمار ائدیلدیگی بیر چاغدا اونو غفلت یوخوسوندان اویاندیرماغا، موترقّی فیکیرلرله بسله‌مگه چالیشماق اولدوقجا گرکلی، آنجاق ائله بیر او قدر ده تهلوکه‌لی حرکت ایدی.     

  مورتجع دونیاگؤروشه ساواش آچان اینسان‌لار بونون بدلینی حیات‌لاری ایله اؤده‌یه‌بیله‌جکلریندن خبرسیز دئییلدیلر. آنجاق باشقا یول دا یوخ ایدی: منسوب اولدوقلاری توپلومون گؤزلرینی آچماق، اونلاری مؤوهومات، نادان‌لیق باتاق‌لیغیندان دارتیب چیخارماق قاچیلمازا چئوریلمیشدی.    

  بو گون همین اینسان‌لاری سایغی ایله خاطیرلایارکن آیدینلانما حرکاتیمیزین نه قدر دهشتلی، قورخونج یول‌لاردان کئچدیگینی اونوتماماق، اونوتدورماماق بورجوموزدور. 

   " معاریفچی‌لیک تاریخیمیزین سوء قصدلری " یازیسی بو معنوی بورجلولوق دویغوسوندان یارانیب. 

  بیر ده گؤرک آلماق، درس چیخارماق احتییاجیندان – آخی میلتی سیلکله‌ییب غفلت یوخوسوندان اویاتماغا چالیشان‌لارین حیات یولو ائله ایندی ده هامار دئییل. رافیق تاغی اؤرنگینده یاشادیغیمیز کیمی…